WEBVTT

00:00:06.876 --> 00:00:12.132
Şubat 1942'de Meksikalı
çiftçi Dionisio Pulido

00:00:12.132 --> 00:00:15.962
mısır tarlasında gök gürültüsü
sesi duyduğunu zannetti.

00:00:15.962 --> 00:00:19.740
Ancak ses gökten gelmiyordu.

00:00:19.740 --> 00:00:25.440
Kaynak, gaz çıkaran ve kayaları
püskürten büyük ve tüten bir çatlaktı.

00:00:25.440 --> 00:00:29.560
Bu çatlak Paricutin
yanardağı olarak bilinir

00:00:29.560 --> 00:00:36.706
ve önümüzdeki 9 yıl boyunca lavı
ve külü 200 kilometrekareyi kaplayacak.

00:00:36.706 --> 00:00:39.056
Ama bu yeni yanardağ nereden geldi

00:00:39.056 --> 00:00:43.160
ve öngörülemeyen püskürmeyi ne tetikledi?

NOTE Paragraph

00:00:43.160 --> 00:00:46.690
Herhangi bir volkanın
hikâyesi magma ile başlar.

00:00:46.690 --> 00:00:50.820
Çoğu zaman bu erimiş kaya formu, okyanus
suyunun Dünya'nın mantosuna girebildiği

00:00:50.820 --> 00:00:56.094
ve katmanın erime noktasını 
düşürdüğü alanlarda oluşur.

00:00:56.094 --> 00:01:00.114
Ortaya çıkan magma, üç jeolojik
faktörün hassas dengesi sayesinde

00:01:00.114 --> 00:01:04.226
genellikle Dünya yüzeyinin altında kalır.

00:01:04.226 --> 00:01:06.859
Birincisi litostatik basınçtır.

00:01:06.859 --> 00:01:11.780
Bu, yeryüzü kabuğunun magmanın
altına yaptığı baskının ağırlığıdır.

00:01:11.780 --> 00:01:16.570
Magma, ikinci faktör olan
magmastatik basıncı geri iter.

00:01:16.570 --> 00:01:20.500
Bu güçler arasındaki savaş
üçüncü faktörü gerginleştirir:

00:01:20.500 --> 00:01:23.696
Yer kabuğunun kayaç gücü.

00:01:23.696 --> 00:01:26.846
Genellikle kayaç, magmayı
yerinde tutacak kadar

00:01:26.846 --> 00:01:28.916
güçlü ve ağırdır.

00:01:28.916 --> 00:01:34.701
Ancak bu dengeden kurtulduğunda
sonuçları patlayıcı olabilir.

NOTE Paragraph

00:01:34.701 --> 00:01:37.421
Bir patlamanın en yaygın
nedenlerinden birisi,

00:01:37.421 --> 00:01:40.320
magmastatik basınçtaki bir artıştır.

00:01:40.320 --> 00:01:43.590
Magma, çoğu erimiş kayada çözünen

00:01:43.590 --> 00:01:46.740
çeşitli elementler ve bileşikler içerir.

00:01:46.740 --> 00:01:49.407
Yeterince yüksek konsantrasyonlarda

00:01:49.407 --> 00:01:53.067
su veya sülfür gibi
bileşikler artık çözünmez,

00:01:53.067 --> 00:01:56.887
bunun yerine yüksek basınçlı
gaz kabarcıkları oluşturur.

00:01:56.887 --> 00:01:59.122
Bu kabarcıklar yüzeye ulaştığında

00:01:59.122 --> 00:02:02.320
bir atış gücüyle birlikte patlayabilirler.

00:02:02.320 --> 00:02:05.950
Milyonlarca kabarcık
aynı anda patladığında

00:02:05.950 --> 00:02:10.200
volkanik küllerini
stratosfere gönderebilirler.

00:02:10.200 --> 00:02:11.645
Ama patlamadan önce

00:02:11.645 --> 00:02:15.495
sallanmış bir sodadaki karbondioksit
kabarcıkları gibi hareket ederler.

00:02:15.495 --> 00:02:18.355
Onların varlığı magmanın
yoğunluğunu azaltır

00:02:18.355 --> 00:02:23.098
ve kabuğun içinden yukarıya doğru
kaldırma kuvvetini arttırır.

00:02:23.098 --> 00:02:25.251
Birçok jeolog, bu sürecin

00:02:25.251 --> 00:02:30.011
Meksika'daki Paricutin patlamasının
sebebi olduğuna inanıyor.

NOTE Paragraph

00:02:30.011 --> 00:02:33.518
Bu hareketli kabarcıkların
bilinen iki doğal nedeni vardır.

00:02:33.518 --> 00:02:36.688
Bazen yer altında daha
derinlerdeki yeni magma

00:02:36.688 --> 00:02:40.658
fazladan gazlı bileşikleri
karışık hale getirir.

00:02:40.658 --> 00:02:44.806
Ancak magma soğumaya başladığında
kabarcıklar da şekillenebilir.

00:02:44.806 --> 00:02:50.149
Erimiş haldeki magma, çözünmüş gazların
ve erimiş minerallerin birer karışımıdır.

00:02:50.149 --> 00:02:55.621
Erimiş kaya sertleştikçe bu minerallerin
bazıları kristallere dönüşür.

00:02:55.621 --> 00:02:59.621
Bu işlem çözünmüş gazların çoğunu içermez,

00:02:59.621 --> 00:03:02.912
bu da patlayıcı kabarcıklar
oluşturan bileşiklerin

00:03:02.912 --> 00:03:06.362
daha yüksek bir
konsantrasyonu ile sonuçlanır.

NOTE Paragraph

00:03:06.362 --> 00:03:10.332
Tüm patlamalar, artan magmastatik
basınçtan kaynaklanmaz,

00:03:10.332 --> 00:03:15.062
bazen yukarıdaki kayanın ağırlığı
tehlikeli bir şekilde düşük olabilir.

00:03:15.062 --> 00:03:20.231
Heyelanlar bir magma odasının üzerindeki
büyük miktarlardaki kayayı kaldırabilir,

00:03:20.231 --> 00:03:25.201
litostatik basıncı düşürebilir
ve bir püskürmeyi anında tetikleyebilir.

00:03:25.201 --> 00:03:27.831
Bu işlem “tahliye” olarak bilinir

00:03:27.831 --> 00:03:30.822
ve 1980'de St. Helens Dağı'nın
ani püskürmesi dahil olmak üzere

00:03:30.822 --> 00:03:35.544
çok sayıda patlamanın sorumlusudur.

00:03:35.544 --> 00:03:39.114
Ancak erozyon veya eriyen
buzullar nedeniyle

00:03:39.114 --> 00:03:41.762
tahliye daha uzun
sürede de gerçekleşebilir.

00:03:41.762 --> 00:03:45.232
Oysa birçok jeolog, iklim değişikliğinin
neden olduğu buzul erimesinin

00:03:45.232 --> 00:03:49.722
volkanik faaliyeti
artırabileceğinden endişe duyuyor.

NOTE Paragraph

00:03:49.722 --> 00:03:54.295
Son olarak, kaya tabakası alttaki
magmayı tutacak kadar güçlü olmadığında

00:03:54.295 --> 00:03:56.735
püskürmeler meydana gelebilir.

00:03:56.735 --> 00:03:59.942
Asidik gazlar ve magmadan kaçan ısı,

00:03:59.942 --> 00:04:04.568
sert taşı yavaş yavaş
yumuşak kil haline getirerek

00:04:04.568 --> 00:04:08.448
kayayı hidrotermal alterasyon adı verilen
bir süreç yoluyla aşındırır.

00:04:08.448 --> 00:04:12.088
Kaya tabakası tektonik
faaliyet ile de zayıflatılabilir.

00:04:12.088 --> 00:04:16.777
Depremler, magmanın yüzeye çıkmasına
yol açan yarıklar oluşturabilir

00:04:16.777 --> 00:04:19.789
ve kıtasal plakalar
birbirinden uzaklaştıkça

00:04:19.789 --> 00:04:23.267
Dünya'nın yer kabuğu
ince bir şekilde gerilebilir.

NOTE Paragraph

00:04:23.267 --> 00:04:26.217
Ne yazık ki püskürmeye neyin
sebep olduğunu bilmek,

00:04:26.217 --> 00:04:28.617
onları tahmin etmeyi kolaylaştırmaz.

00:04:28.617 --> 00:04:31.837
Bilim insanları Dünya
kabuğunun gücünü ve ağırlığını

00:04:31.837 --> 00:04:33.227
kabaca belirleyebilirken

00:04:33.227 --> 00:04:37.007
magma odalarının derinliği ve ısısı

00:04:37.007 --> 00:04:40.387
magmastatik basınçtaki ölçüm
değişikliklerini çok zorlaştırır.

00:04:40.387 --> 00:04:44.297
Fakat yanardağ uzmanları
bu kayalık araziyi fethetmek için

00:04:44.297 --> 00:04:46.844
sürekli yeni teknolojiler araştırıyorlar.

00:04:46.844 --> 00:04:48.639
Termal görüntülemedeki ilerlemeler,

00:04:48.639 --> 00:04:52.449
bilim insanlarının, yeraltı sıcak
noktalarını tespit etmelerini sağlamıştır.

00:04:52.449 --> 00:04:55.839
Spektrometreler, magmadan kaçan
gazları analiz edebilir.

00:04:55.839 --> 00:05:02.103
Lazerler yükselen magmanın, volkanın şekli
üzerindeki etkisini tamamen izleyebilir.

00:05:02.103 --> 00:05:06.595
Umarız bu araçlar bu uçucu volkan
ağızlarını ve patlamalı püskürmeleri

00:05:06.595 --> 00:05:08.801
daha iyi anlamamıza yardımcı olacaktır.