1
00:00:00,400 --> 00:00:02,920
gördüyünüz cədvəl 1860-1900-cü illərdə ABŞ-nin 4 şəhərindəki əhali artımını göstərir

2
00:00:02,920 --> 00:00:07,160


3
00:00:07,160 --> 00:00:09,530
1860-cı ildə yəni vətəndaş müharibəsindən əvvəl ny abş-nin ən böyük şəhəri olmasına baxmayaraq əhali sayı bir milyondan çox deyildi

4
00:00:09,530 --> 00:00:12,840


5
00:00:12,840 --> 00:00:15,610


6
00:00:15,610 --> 00:00:17,530
əslində bütün ölkədə bu qədər əhaliyə sahib şəhər yox idi desək daha doğru olar

7
00:00:17,530 --> 00:00:19,450


8
00:00:19,450 --> 00:00:22,325
bu vəziyyəti 40 il sonrakı artıq mlyon nəfəri keçmiş üç şəhər və 3.5 milyon əhalisi olan ny ilə müqayisə edə bilərik

9
00:00:22,325 --> 00:00:25,840


10
00:00:25,840 --> 00:00:29,580


11
00:00:29,580 --> 00:00:32,020
çikaqonun əhali artımı isə daha kəskin idi: belə ki 1860-cı ildə yalnız yüz min əhaliyə sahib olan şəhər 1900-cü illərdə 17 dəfə artır və 1.7 milyon olur

12
00:00:32,020 --> 00:00:33,283


13
00:00:33,283 --> 00:00:37,270


14
00:00:37,270 --> 00:00:40,080


15
00:00:40,080 --> 00:00:42,710


16
00:00:42,710 --> 00:00:43,680
ənənəvi olaraq amerikalılar əsasən kənd həyatı sürüblər

17
00:00:43,680 --> 00:00:47,500
ancaq XVIII əsrdən başlayaq urbanizasiyaya meyil artdı.

18
00:00:47,500 --> 00:00:49,380


19
00:00:49,380 --> 00:00:52,290


20
00:00:52,290 --> 00:00:55,790
1920-ci ildən etibarən şəhər əhalisinin sayı kənd əhalisinin sayını ötüb keçdi

21
00:00:55,790 --> 00:00:57,790


22
00:00:57,790 --> 00:01:01,700
bu gün isə amerikalıların təxminən 80%-i şəhərlərdə yaşayır

23
00:01:01,700 --> 00:01:04,900
bəs vətəndaş müharibəsindən sonra baş verən bu artımın əsas səbəbi nə idi

24
00:01:04,900 --> 00:01:06,950


25
00:01:06,950 --> 00:01:08,935
əsas səbəblər sənayeləşmə immiqrasiya və miqrasiya idi

26
00:01:08,935 --> 00:01:13,935


27
00:01:13,940 --> 00:01:16,130
bu vaxta qədər bu üç məsələ haqqında danışmışıq

28
00:01:16,130 --> 00:01:19,108


29
00:01:19,108 --> 00:01:22,029
birinci sənaye inqilabının ixtiralarından tutmuş 1840-cı illərdə alman və irland immiqramtların amerikalılarla birgı qərbə doğru köçünə qədər

30
00:01:22,029 --> 00:01:26,533


31
00:01:26,533 --> 00:01:29,610


32
00:01:29,610 --> 00:01:32,355
bu üç anlayış yeni anlayışlar deyildilər abş cəmiyyətində

33
00:01:32,355 --> 00:01:35,692
ancaq hər biri müxtəlif şəkildə şəhərlərin inkişafına təsir göstərirlər

34
00:01:35,692 --> 00:01:38,860


35
00:01:38,860 --> 00:01:40,943


36
00:01:40,943 --> 00:01:44,630


37
00:01:44,630 --> 00:01:46,810
dəyişən amillərdən biri insanlar gördüyü işlər idi

38
00:01:46,810 --> 00:01:48,460


39
00:01:48,460 --> 00:01:49,370
qızıla bürünmüş dövrdə amerika əmək bazarında dönüş nöqtəsi baş verir

40
00:01:49,370 --> 00:01:52,810


41
00:01:52,810 --> 00:01:55,600
1880-ci ildə müəyyən maaş qarşılığında sahibkarlar üçün çalışan insanların sayı

42
00:01:55,600 --> 00:01:59,950
fermerlər kimi öz işinə özü qərar verən və heç kəsdən asılıığı olmayan işçilərin sayını keçdi

43
00:01:59,950 --> 00:02:01,730


44
00:02:01,730 --> 00:02:03,830


45
00:02:03,830 --> 00:02:07,160


46
00:02:07,160 --> 00:02:09,632


47
00:02:09,632 --> 00:02:12,530


48
00:02:12,530 --> 00:02:13,825
vətəndaş müharibəsindən sonra baş verən ikinci sənaye imqilabı dövründə

49
00:02:13,825 --> 00:02:15,528
sənaye istehsalı özünün pik inkişag nöqtəsinəçatdı

50
00:02:15,528 --> 00:02:20,180


51
00:02:20,180 --> 00:02:22,960
məsələn çoxlu sayda fabrik zavod işləri vardı və onların əksəriyyəti də heç bir xüsusi bacarıq tələb etməyən işlər olduğundan işçilər işə başlamazdan əvvəl heç bir xüsusi məşğələ keçmirdilər

52
00:02:22,960 --> 00:02:27,053


53
00:02:27,053 --> 00:02:29,440


54
00:02:29,440 --> 00:02:31,930


55
00:02:31,930 --> 00:02:35,151
qısası pzünü idarə edən ferma işindən sahibkarlar üçün görülən zavod işlərinə jəskin keçid müşahidə olunur

56
00:02:35,151 --> 00:02:40,151


57
00:02:42,070 --> 00:02:44,082
digər bir dəyişiklik immiqrant və miqrantların milliyəti ilə bağlıdır.

58
00:02:44,082 --> 00:02:48,490


59
00:02:48,490 --> 00:02:49,398
1840-cı ilə qədər abş-yə köçən immiqrantlar əsasən avropanın şimal və qərbindən gələn protestantlar idilər hansı ki maliyyə cəhətdən yaxşı vəziyyətdə idilər

60
00:02:49,398 --> 00:02:51,324


61
00:02:51,324 --> 00:02:53,596


62
00:02:53,596 --> 00:02:56,325


63
00:02:56,325 --> 00:03:00,100


64
00:03:00,100 --> 00:03:03,657
vətəndaş müharibəsindən sonra abş-də mövcud olan iş imkanları isə müxtəif immiqrantları cəlb edir ölkəyə

65
00:03:03,657 --> 00:03:06,200


66
00:03:06,200 --> 00:03:07,742


67
00:03:07,742 --> 00:03:11,450


68
00:03:11,450 --> 00:03:13,849
bu yeni immiqrantlar əsasən cənubi və şərqi avropadan meksikadan asiyadan idilər

69
00:03:13,849 --> 00:03:16,805


70
00:03:16,805 --> 00:03:19,180


71
00:03:19,180 --> 00:03:22,331
bu insanlar əvvəlki immiqrantlardan özlərinin dəri rənginə maliyyə cəhətdən çox aşağı səviyyəli olmalarına və katolik yaxud yəhudi olmalarına görə fərqlənirdilər

72
00:03:22,331 --> 00:03:25,407


73
00:03:25,407 --> 00:03:28,850


74
00:03:28,850 --> 00:03:30,400


75
00:03:30,400 --> 00:03:31,940
əlavə olaraq afroamerikalılar da cənubdan şimal və orta qərb şəhərlərinə öçməyə başladılar

76
00:03:31,940 --> 00:03:33,990


77
00:03:33,990 --> 00:03:37,290


78
00:03:37,290 --> 00:03:39,430
bütün bu immiqrant və miqrantlar böyük işçi qüvvəsi demək idi

79
00:03:39,430 --> 00:03:42,794


80
00:03:42,794 --> 00:03:45,410
bəs nəyə görə bütün bu insanlar şəhərə köçürdülər

81
00:03:45,410 --> 00:03:48,928
gəlin iki cür faktorlara nəzər salaq

82
00:03:48,928 --> 00:03:51,452


83
00:03:51,452 --> 00:03:55,080


84
00:03:55,080 --> 00:03:58,410
birinci faktorlar insanları öz yaşayış yerlərini tərk etməyə məcbur edən amillərdir

85
00:03:58,410 --> 00:04:02,160


86
00:04:02,160 --> 00:04:04,561
birinci səbəb kasıblıq və maliyyə durumunun yaxşı olmaması idi

87
00:04:04,561 --> 00:04:07,730


88
00:04:07,730 --> 00:04:10,414
məsələn kənd təsərrüfatının maşınlaşdırılması fermerlərə heç də müsbət təsir etmir

89
00:04:10,414 --> 00:04:13,300


90
00:04:13,300 --> 00:04:16,746
şəhərlərə köçən əhalinin təxminən 3/1 hissəi sənaye işləri üçün şəhərlərə üz tutan amerikalılar idi

91
00:04:16,746 --> 00:04:20,930


92
00:04:20,930 --> 00:04:23,410
digər bir faktor diskriminasiya və təqib idi

93
00:04:23,410 --> 00:04:25,100


94
00:04:25,100 --> 00:04:26,300
məəslən rusiya hökuməti bu dövrdə yəhudilərə qarşı dözülməzliyi artırır və avropada etnik təmizləmə həyata keçirir

95
00:04:26,300 --> 00:04:29,870


96
00:04:29,870 --> 00:04:30,880


97
00:04:30,880 --> 00:04:32,810


98
00:04:32,810 --> 00:04:35,490


99
00:04:35,490 --> 00:04:39,020
cənubi amerikada cim krou qanunlarının yaranması və afroamerikalılara qarşı linçin çoxalması onları vadar edir ki yaşadıqları yerləri tərk etsinlər

100
00:04:39,020 --> 00:04:42,120


101
00:04:42,120 --> 00:04:45,530


102
00:04:45,530 --> 00:04:49,380
bəs pull fakotrlar nələridi

103
00:04:49,380 --> 00:04:52,370
çətin vəziyyətdə olan immiqrantların bir çoxu başqa yerə getmək üçün pula sahib deyildi

104
00:04:52,370 --> 00:04:54,480


105
00:04:54,480 --> 00:04:57,040
ona görə gələndən sonra getmədilər

106
00:04:57,040 --> 00:04:59,180
əsas səbəb isə işlərin məhz şəhərlərdə olması idi

107
00:04:59,180 --> 00:05:01,050


108
00:05:01,050 --> 00:05:04,010
buxar gücü və elektriləşdirmənin inkişafı ilə fabrik-zavodlar artıq su yoluna yaxın yerləşmli deyildilər

109
00:05:04,010 --> 00:05:07,430


110
00:05:07,430 --> 00:05:10,220
başqa sözlə şəhərlər sənaye mərkəzlərinə çevrildilər

111
00:05:10,220 --> 00:05:12,910
hər şəhər əsasən bir sahə üzrə inkişf edirdi. məsələnə pitsburq polad üzrə çikaqo ət qablaşdırması nyu york isə geyim sahəsi üzrə

112
00:05:12,910 --> 00:05:17,250


113
00:05:17,250 --> 00:05:20,840


114
00:05:20,840 --> 00:05:24,520
hətta şəhərlərdə artıq dəstək cəmiyyətləri də yaranmışdı

115
00:05:24,520 --> 00:05:27,710
ilk immiqrantlar öz ailələrinə köçmək və çalışmaq barədə kömək edərək onlara həm pul göndərir həm də məlumat ötürə bilərdilər

116
00:05:27,710 --> 00:05:29,610


117
00:05:29,610 --> 00:05:32,520


118
00:05:32,520 --> 00:05:35,770
bu şəhərlərdə qonşuluğun inkişafına səbəb oldu eyni keçmişə sahib insanlar eyni dildə danışır eyni yeməkləri yeyir və bir-birlərinə kömək edirdilər

119
00:05:35,770 --> 00:05:37,459


120
00:05:37,459 --> 00:05:40,166


121
00:05:40,166 --> 00:05:42,570


122
00:05:42,570 --> 00:05:43,702
bu etnik anklavlarda insanlar qəzet ala bilir hətta öz dillərində teatr tamaşalarına baxa bilirdilər

123
00:05:43,702 --> 00:05:46,440


124
00:05:46,440 --> 00:05:49,027


125
00:05:49,027 --> 00:05:51,540
indi isə gəlin bu dövrdə amerikada immiqrasiya etmiş iki şəxsin dilindən parçalara baxaq

126
00:05:51,540 --> 00:05:53,821


127
00:05:53,821 --> 00:05:57,030


128
00:05:57,030 --> 00:06:00,230
bunlardan birincisi lii çudur

129
00:06:00,230 --> 00:06:05,230
1880-ci ildə 16 yaşında çindən san fransiskoya köçmüşdü

130
00:06:05,320 --> 00:06:06,153
o yazırdı

131
00:06:06,153 --> 00:06:07,577
çinlilərin təcrid aktı qəbul olunmamışdı ki mən san fransiskoya gəldim

132
00:06:07,577 --> 00:06:10,042


133
00:06:10,042 --> 00:06:12,327
yarı ac idim çünki bu əcnəbi xalqın yeməklərini yeməkdən çəkinirdim

134
00:06:12,327 --> 00:06:14,049


135
00:06:14,049 --> 00:06:16,537
ancaq bir neçə gün çinlilər üçün ayrılmış sığınacaqda qaldıqdan sonra özümə gəldim

136
00:06:16,537 --> 00:06:17,747


137
00:06:17,747 --> 00:06:19,897
bir nəfər mənə bir amerikalı ailədə qulluqçu işi tapdı

138
00:06:19,897 --> 00:06:21,317


139
00:06:21,317 --> 00:06:23,077
bu ailə üçün çalışmağa başlayanda ingilis dilində bircə dənə belə söz bilmirdim

140
00:06:23,077 --> 00:06:24,927


141
00:06:24,927 --> 00:06:26,355
ev işlərindən də başım çıxmırdı

142
00:06:26,355 --> 00:06:28,747
ev sahibəsinin nə dediyini başa düşmürdüm

143
00:06:28,747 --> 00:06:32,427
amma o mənə bişirmək yumaq ütüləmək süpürmək toz almaq yataqları toplamaq qab yumaq pəncərə silmək boyamaq bıçaq və çəngəlləri parlatmaq və s öyrətdi

144
00:06:32,427 --> 00:06:35,877


145
00:06:35,877 --> 00:06:38,127


146
00:06:38,127 --> 00:06:38,960
6 ay içində artıq hər şeyi bacarırdım

147
00:06:38,960 --> 00:06:41,097


148
00:06:41,097 --> 00:06:43,337
həftəyə 5 dollar qazanır və onun 4 dollar 25 sentini kənara qoya bilirdim

149
00:06:43,337 --> 00:06:45,587


150
00:06:45,587 --> 00:06:47,157
bir qədər ingilis dili də öyrənmişdim

151
00:06:47,157 --> 00:06:49,457
ailəmə pul da göndərirdim

152
00:06:49,457 --> 00:06:52,307
yaxşı geyinməyimə zövqlə yaşamağıma tez-tez çin teatrına getməyimə və çin qəsəbəsində nahar yığıncaqlarına getməyimə baxmayaraq ilk 6 ayda artıq 50 dollar yığa blmişdim

153
00:06:52,307 --> 00:06:53,968


154
00:06:53,968 --> 00:06:56,047


155
00:06:56,047 --> 00:06:59,120


156
00:06:59,120 --> 00:07:01,163
ikinci məktub meri entindəndir

157
00:07:01,163 --> 00:07:04,482
bu gün belarus olaraq tanınan ölkədən bostona 1894-cüildə 13 yaşında köçür

158
00:07:04,482 --> 00:07:08,650


159
00:07:08,650 --> 00:07:09,483
o deyir

160
00:07:09,483 --> 00:07:13,087
ilk yeməyimiz çox fərqli bir dərs idi sanki

161
00:07:13,087 --> 00:07:16,127
atam əsasən üstündə müxtəlif yazılar olan konserv qablarından yeməklər hazırlayırdı

162
00:07:16,127 --> 00:07:18,527


163
00:07:18,527 --> 00:07:20,177


164
00:07:20,177 --> 00:07:22,507
o bizə qəribə sürüşkən bir meyvə göstərmişdi hansı ki banandır

165
00:07:22,507 --> 00:07:25,347


166
00:07:25,347 --> 00:07:27,367
ancaq həmin an bundan vaz keçmişdi

167
00:07:27,367 --> 00:07:30,037
ikinci günümüzdə qarşıdan bir balaca qız gəlib bizə məktəbi gəzdirməyi təklif etdi

168
00:07:30,037 --> 00:07:32,327


169
00:07:32,327 --> 00:07:34,827
atam istəmədi amma biz 5 nəfər də bir neçə ingiliscə söz bilirdik cəmisi

170
00:07:34,827 --> 00:07:36,987


171
00:07:36,987 --> 00:07:38,177
məktəb sözünü bilirdik

172
00:07:38,177 --> 00:07:39,087
və onu başa düşdük

173
00:07:39,087 --> 00:07:41,647
bizi dünənə qədər görməmiş bizdən heç də yaxşı tərzə geyinməmiş və adlarımızı belə tələffüz edə bilməyən bu uşaq bizə bostonun məktəb azadlığını təklif edirdi

174
00:07:41,647 --> 00:07:43,337


175
00:07:43,337 --> 00:07:45,287


176
00:07:45,287 --> 00:07:47,646


177
00:07:47,646 --> 00:07:50,697
biz məcbur olduq dükanları gəzək və təpədən dırnağa qədər amerika paltarları geyindik

178
00:07:50,697 --> 00:07:53,517


179
00:07:53,517 --> 00:07:56,047
dəmir peçin sirlərini çitiləmə taxtasını danışma borusunu və ən önəmlisi ingilis dilini öyrənməli idik

180
00:07:56,047 --> 00:07:58,127


181
00:07:58,127 --> 00:08:00,207


182
00:08:00,207 --> 00:08:02,487
xor görülən köhnə paltarlarımızla yanaşı yəhudi adlarımızı da geridə qoyduq

183
00:08:02,487 --> 00:08:05,957


184
00:08:05,957 --> 00:08:07,107
amerikada birneçə il yaşadıqdan sonra dostlarımızın bir komitəsi bizim üçün amerikalı adları uydurdu

185
00:08:07,107 --> 00:08:09,607


186
00:08:09,607 --> 00:08:10,587


187
00:08:10,587 --> 00:08:13,280


188
00:08:13,280 --> 00:08:16,380
bəs siz lii çu və meri entinin yaşadıqları arasında hansı bənzərlikləri görürsünüz

189
00:08:16,380 --> 00:08:20,110


190
00:08:20,110 --> 00:08:22,950
sizcə nəyə görə amerikaya köçdülər

191
00:08:22,950 --> 00:08:25,448
və sizcə həyatları irəliləyən illərdə necə idi

192
00:08:25,448 --> 00:08:27,753