0:00:00.400,0:00:02.920
Gördüyünüz diaqram 1860-1900-cü [br]illər arasında

0:00:02.920,0:00:07.160
ABŞ-nin 4 şəhərindəki [br]əhali artımını göstərir.

0:00:07.160,0:00:09.530
Vətəndaş müharibəsindən əvvəl,[br]yəni 1860-cı ildə

0:00:09.530,0:00:12.840
Nyu York ABŞ-nin ən böyük şəhəri [br]olmasına baxmayaraq

0:00:12.840,0:00:15.610
əhali sayı bir milyondan çox deyildi.

0:00:15.610,0:00:17.530
Əslində, bütün ölkədə bir [br]milyondan çox əhaliyə sahib

0:00:17.530,0:00:19.450
şəhər yox idi desək, daha doğru olar.

0:00:19.450,0:00:22.325
Təxminən 40 il sonra isə artıq

0:00:22.325,0:00:25.840
üç şəhərin əhalisi bir milyonu keçir,

0:00:25.840,0:00:29.580
Nyu York əhalisi isə 3,5 milyona çatır.

0:00:29.580,0:00:32.020
Çikaqonun əhali artımı daha

0:00:32.020,0:00:33.283
kəskin idi: belə ki, 1860-cı

0:00:33.283,0:00:37.270
ildə yalnız yüz min olan

0:00:37.270,0:00:40.080
əhali sayı 1900-cü illərdə 17

0:00:40.080,0:00:42.710
dəfə artır və 1,7 milyon olur.

0:00:42.710,0:00:43.680
Ənənəvi olaraq amerikalılar, əsasən,

0:00:43.680,0:00:47.500
kənd təsərrüfatı ilə məşğul idilər,

0:00:47.500,0:00:49.380
ancaq XVIII əsrdən başlayaq

0:00:49.380,0:00:52.290
urbanizasiyaya meyil artdı.

0:00:52.290,0:00:55.790
1920-ci ildən ilk dəfə şəhər əhalisinin

0:00:55.790,0:00:57.790
sayı kənd əhalisinin sayını ötüb keçdi.

0:00:57.790,0:01:01.700
Bu gün isə amerikalıların təxminən [br]80%-i şəhərlərdə yaşayırlar.

0:01:01.700,0:01:04.900
Bəs vətəndaş müharibəsindən sonra baş

0:01:04.900,0:01:06.950
verən bu artımın əsas səbəbi nə idi?

0:01:06.950,0:01:08.935
Əsas faktorlar sənayeləşmə,

0:01:08.935,0:01:13.935
immiqrasiya və miqrasiya idi.

0:01:13.940,0:01:16.130
Bu zamana qədər birinci sənaye [br]inqilabının ixtiralarından

0:01:16.130,0:01:19.108
tutmuş 1840-cı illərdə alman

0:01:19.108,0:01:22.029
və irland immiqrantların amerikalılarla

0:01:22.029,0:01:26.533
birgə qərbə doğru köçünə qədər

0:01:26.533,0:01:29.610
müxtəlif məsələlərdən bəhs etmişik.

0:01:29.610,0:01:32.355
Bu üç anlayışın heç biri

0:01:32.355,0:01:35.692
ABŞ cəmiyyətində

0:01:35.692,0:01:38.860
yeni deyildi, ancaq

0:01:38.860,0:01:40.943
hər biri şəhərlərin inkişafına

0:01:40.943,0:01:44.630
xüsusi şəkildə təsir göstərir.

0:01:44.630,0:01:46.810
Dəyişən amillərdən biri insanların

0:01:46.810,0:01:48.460
çalışdığı peşələrlə bağlı idi.

0:01:48.460,0:01:49.370
Qızıla bürünmüş dövrdə ABŞ əmək

0:01:49.370,0:01:52.810
bazarında kəskin dönüş baş verir.

0:01:52.810,0:01:55.600
1880-ci ildə müəyyən

0:01:55.600,0:01:59.950
maaş qarşılığında

0:01:59.950,0:02:01.730
sahibkarlar üçün çalışan

0:02:01.730,0:02:03.830
işçilərin sayı öz işini

0:02:03.830,0:02:07.160
özü idarə edən, istədiyi

0:02:07.160,0:02:09.632
vaxt əkin-biçinlə məşğul olan

0:02:09.632,0:02:12.530
fermerlərin sayını ötüb keçdi.

0:02:12.530,0:02:13.825
Vətəndaş müharibəsindən sonra baş verən

0:02:13.825,0:02:15.528
ikinci sənaye inqilabı dövründə

0:02:15.528,0:02:20.180
sənaye istehsalı yüksək [br]şəkildə inkişaf edir.

0:02:20.180,0:02:22.960
Fabrik-zavod sahəsində geniş [br]iş imkanı vardı və bunların

0:02:22.960,0:02:27.053
əksəriyyəti xüsusi bacarıq [br]tələb etmədiyindən

0:02:27.053,0:02:29.440
işçilər işə başlamazdan əvvəl

0:02:29.440,0:02:31.930
heç bir məşğələ keçmirdilər.

0:02:31.930,0:02:35.151
Qısası, insanlar ferma [br]işlərindən uzaqlaşaraq

0:02:35.151,0:02:40.151
sahibkarlar üçün görülən [br]zavod işlərinə yönəlirlər.

0:02:42.070,0:02:44.082
Digər bir dəyişiklik immiqrant və

0:02:44.082,0:02:48.490
miqrantların milliyəti ilə bağlıdır.

0:02:48.490,0:02:49.398
1840-cı ilə qədər ABŞ-yə

0:02:49.398,0:02:51.324
köçən immiqrantlar, əsasən,

0:02:51.324,0:02:53.596
maddi vəziyyətləri yaxşı

0:02:53.596,0:02:56.325
olan və Avropanın şimal və

0:02:56.325,0:03:00.100
qərbindən gələn protestantlar idilər.

0:03:00.100,0:03:03.657
Vətəndaş müharibəsindən sonra

0:03:03.657,0:03:06.200
ABŞ-də mövcud olan iş imkanları

0:03:06.200,0:03:07.742
və digər faktorlar ölkəyə

0:03:07.742,0:03:11.450
müxtəlif insanlar cəlb edir.

0:03:11.450,0:03:13.849
bu yeni immiqrantlar əsasən cənubi və şərqi avropadan meksikadan asiyadan idilər

0:03:13.849,0:03:16.805


0:03:16.805,0:03:19.180


0:03:19.180,0:03:22.331
bu insanlar əvvəlki immiqrantlardan özlərinin dəri rənginə maliyyə cəhətdən çox aşağı səviyyəli olmalarına və katolik yaxud yəhudi olmalarına görə fərqlənirdilər

0:03:22.331,0:03:25.407


0:03:25.407,0:03:28.850


0:03:28.850,0:03:30.400


0:03:30.400,0:03:31.940
əlavə olaraq afroamerikalılar da cənubdan şimal və orta qərb şəhərlərinə öçməyə başladılar

0:03:31.940,0:03:33.990


0:03:33.990,0:03:37.290


0:03:37.290,0:03:39.430
bütün bu immiqrant və miqrantlar böyük işçi qüvvəsi demək idi

0:03:39.430,0:03:42.794


0:03:42.794,0:03:45.410
bəs nəyə görə bütün bu insanlar şəhərə köçürdülər

0:03:45.410,0:03:48.928
gəlin iki cür faktorlara nəzər salaq

0:03:48.928,0:03:51.452


0:03:51.452,0:03:55.080


0:03:55.080,0:03:58.410
birinci faktorlar insanları öz yaşayış yerlərini tərk etməyə məcbur edən amillərdir

0:03:58.410,0:04:02.160


0:04:02.160,0:04:04.561
birinci səbəb kasıblıq və maliyyə durumunun yaxşı olmaması idi

0:04:04.561,0:04:07.730


0:04:07.730,0:04:10.414
məsələn kənd təsərrüfatının maşınlaşdırılması fermerlərə heç də müsbət təsir etmir

0:04:10.414,0:04:13.300


0:04:13.300,0:04:16.746
şəhərlərə köçən əhalinin təxminən 3/1 hissəi sənaye işləri üçün şəhərlərə üz tutan amerikalılar idi

0:04:16.746,0:04:20.930


0:04:20.930,0:04:23.410
digər bir faktor diskriminasiya və təqib idi

0:04:23.410,0:04:25.100


0:04:25.100,0:04:26.300
məəslən rusiya hökuməti bu dövrdə yəhudilərə qarşı dözülməzliyi artırır və avropada etnik təmizləmə həyata keçirir

0:04:26.300,0:04:29.870


0:04:29.870,0:04:30.880


0:04:30.880,0:04:32.810


0:04:32.810,0:04:35.490


0:04:35.490,0:04:39.020
cənubi amerikada cim krou qanunlarının yaranması və afroamerikalılara qarşı linçin çoxalması onları vadar edir ki yaşadıqları yerləri tərk etsinlər

0:04:39.020,0:04:42.120


0:04:42.120,0:04:45.530


0:04:45.530,0:04:49.380
bəs pull fakotrlar nələridi

0:04:49.380,0:04:52.370
çətin vəziyyətdə olan immiqrantların bir çoxu başqa yerə getmək üçün pula sahib deyildi

0:04:52.370,0:04:54.480


0:04:54.480,0:04:57.040
ona görə gələndən sonra getmədilər

0:04:57.040,0:04:59.180
əsas səbəb isə işlərin məhz şəhərlərdə olması idi

0:04:59.180,0:05:01.050


0:05:01.050,0:05:04.010
buxar gücü və elektriləşdirmənin inkişafı ilə fabrik-zavodlar artıq su yoluna yaxın yerləşmli deyildilər

0:05:04.010,0:05:07.430


0:05:07.430,0:05:10.220
başqa sözlə şəhərlər sənaye mərkəzlərinə çevrildilər

0:05:10.220,0:05:12.910
hər şəhər əsasən bir sahə üzrə inkişf edirdi. məsələnə pitsburq polad üzrə çikaqo ət qablaşdırması nyu york isə geyim sahəsi üzrə

0:05:12.910,0:05:17.250


0:05:17.250,0:05:20.840


0:05:20.840,0:05:24.520
hətta şəhərlərdə artıq dəstək cəmiyyətləri də yaranmışdı

0:05:24.520,0:05:27.710
ilk immiqrantlar öz ailələrinə köçmək və çalışmaq barədə kömək edərək onlara həm pul göndərir həm də məlumat ötürə bilərdilər

0:05:27.710,0:05:29.610


0:05:29.610,0:05:32.520


0:05:32.520,0:05:35.770
bu şəhərlərdə qonşuluğun inkişafına səbəb oldu eyni keçmişə sahib insanlar eyni dildə danışır eyni yeməkləri yeyir və bir-birlərinə kömək edirdilər

0:05:35.770,0:05:37.459


0:05:37.459,0:05:40.166


0:05:40.166,0:05:42.570


0:05:42.570,0:05:43.702
bu etnik anklavlarda insanlar qəzet ala bilir hətta öz dillərində teatr tamaşalarına baxa bilirdilər

0:05:43.702,0:05:46.440


0:05:46.440,0:05:49.027


0:05:49.027,0:05:51.540
indi isə gəlin bu dövrdə amerikada immiqrasiya etmiş iki şəxsin dilindən parçalara baxaq

0:05:51.540,0:05:53.821


0:05:53.821,0:05:57.030


0:05:57.030,0:06:00.230
bunlardan birincisi lii çudur

0:06:00.230,0:06:05.230
1880-ci ildə 16 yaşında çindən san fransiskoya köçmüşdü

0:06:05.320,0:06:06.153
o yazırdı

0:06:06.153,0:06:07.577
çinlilərin təcrid aktı qəbul olunmamışdı ki mən san fransiskoya gəldim

0:06:07.577,0:06:10.042


0:06:10.042,0:06:12.327
yarı ac idim çünki bu əcnəbi xalqın yeməklərini yeməkdən çəkinirdim

0:06:12.327,0:06:14.049


0:06:14.049,0:06:16.537
ancaq bir neçə gün çinlilər üçün ayrılmış sığınacaqda qaldıqdan sonra özümə gəldim

0:06:16.537,0:06:17.747


0:06:17.747,0:06:19.897
bir nəfər mənə bir amerikalı ailədə qulluqçu işi tapdı

0:06:19.897,0:06:21.317


0:06:21.317,0:06:23.077
bu ailə üçün çalışmağa başlayanda ingilis dilində bircə dənə belə söz bilmirdim

0:06:23.077,0:06:24.927


0:06:24.927,0:06:26.355
ev işlərindən də başım çıxmırdı

0:06:26.355,0:06:28.747
ev sahibəsinin nə dediyini başa düşmürdüm

0:06:28.747,0:06:32.427
amma o mənə bişirmək yumaq ütüləmək süpürmək toz almaq yataqları toplamaq qab yumaq pəncərə silmək boyamaq bıçaq və çəngəlləri parlatmaq və s öyrətdi

0:06:32.427,0:06:35.877


0:06:35.877,0:06:38.127


0:06:38.127,0:06:38.960
6 ay içində artıq hər şeyi bacarırdım

0:06:38.960,0:06:41.097


0:06:41.097,0:06:43.337
həftəyə 5 dollar qazanır və onun 4 dollar 25 sentini kənara qoya bilirdim

0:06:43.337,0:06:45.587


0:06:45.587,0:06:47.157
bir qədər ingilis dili də öyrənmişdim

0:06:47.157,0:06:49.457
ailəmə pul da göndərirdim

0:06:49.457,0:06:52.307
yaxşı geyinməyimə zövqlə yaşamağıma tez-tez çin teatrına getməyimə və çin qəsəbəsində nahar yığıncaqlarına getməyimə baxmayaraq ilk 6 ayda artıq 50 dollar yığa blmişdim

0:06:52.307,0:06:53.968


0:06:53.968,0:06:56.047


0:06:56.047,0:06:59.120


0:06:59.120,0:07:01.163
ikinci məktub meri entindəndir

0:07:01.163,0:07:04.482
bu gün belarus olaraq tanınan ölkədən bostona 1894-cüildə 13 yaşında köçür

0:07:04.482,0:07:08.650


0:07:08.650,0:07:09.483
o deyir

0:07:09.483,0:07:13.087
ilk yeməyimiz çox fərqli bir dərs idi sanki

0:07:13.087,0:07:16.127
atam əsasən üstündə müxtəlif yazılar olan konserv qablarından yeməklər hazırlayırdı

0:07:16.127,0:07:18.527


0:07:18.527,0:07:20.177


0:07:20.177,0:07:22.507
o bizə qəribə sürüşkən bir meyvə göstərmişdi hansı ki banandır

0:07:22.507,0:07:25.347


0:07:25.347,0:07:27.367
ancaq həmin an bundan vaz keçmişdi

0:07:27.367,0:07:30.037
ikinci günümüzdə qarşıdan bir balaca qız gəlib bizə məktəbi gəzdirməyi təklif etdi

0:07:30.037,0:07:32.327


0:07:32.327,0:07:34.827
atam istəmədi amma biz 5 nəfər də bir neçə ingiliscə söz bilirdik cəmisi

0:07:34.827,0:07:36.987


0:07:36.987,0:07:38.177
məktəb sözünü bilirdik

0:07:38.177,0:07:39.087
və onu başa düşdük

0:07:39.087,0:07:41.647
bizi dünənə qədər görməmiş bizdən heç də yaxşı tərzə geyinməmiş və adlarımızı belə tələffüz edə bilməyən bu uşaq bizə bostonun məktəb azadlığını təklif edirdi

0:07:41.647,0:07:43.337


0:07:43.337,0:07:45.287


0:07:45.287,0:07:47.646


0:07:47.646,0:07:50.697
biz məcbur olduq dükanları gəzək və təpədən dırnağa qədər amerika paltarları geyindik

0:07:50.697,0:07:53.517


0:07:53.517,0:07:56.047
dəmir peçin sirlərini çitiləmə taxtasını danışma borusunu və ən önəmlisi ingilis dilini öyrənməli idik

0:07:56.047,0:07:58.127


0:07:58.127,0:08:00.207


0:08:00.207,0:08:02.487
xor görülən köhnə paltarlarımızla yanaşı yəhudi adlarımızı da geridə qoyduq

0:08:02.487,0:08:05.957


0:08:05.957,0:08:07.107
amerikada birneçə il yaşadıqdan sonra dostlarımızın bir komitəsi bizim üçün amerikalı adları uydurdu

0:08:07.107,0:08:09.607


0:08:09.607,0:08:10.587


0:08:10.587,0:08:13.280


0:08:13.280,0:08:16.380
bəs siz lii çu və meri entinin yaşadıqları arasında hansı bənzərlikləri görürsünüz

0:08:16.380,0:08:20.110


0:08:20.110,0:08:22.950
sizcə nəyə görə amerikaya köçdülər

0:08:22.950,0:08:25.448
və sizcə həyatları irəliləyən illərdə necə idi

0:08:25.448,0:08:27.753