1
00:00:00,400 --> 00:00:02,920
Gördüyünüz diaqram 1860-1900-cü 
illər arasında

2
00:00:02,920 --> 00:00:07,160
ABŞ-nin 4 şəhərindəki 
əhali artımını göstərir.

3
00:00:07,160 --> 00:00:09,530
Vətəndaş müharibəsindən əvvəl,
yəni 1860-cı ildə

4
00:00:09,530 --> 00:00:12,840
Nyu York ABŞ-nin ən böyük şəhəri 
olmasına baxmayaraq

5
00:00:12,840 --> 00:00:15,610
əhali sayı bir milyondan çox deyildi.

6
00:00:15,610 --> 00:00:17,530
Əslində, bütün ölkədə bir 
milyondan çox əhaliyə sahib

7
00:00:17,530 --> 00:00:19,450
şəhər yox idi desək, daha doğru olar.

8
00:00:19,450 --> 00:00:22,325
Təxminən 40 il sonra isə artıq

9
00:00:22,325 --> 00:00:25,840
üç şəhərin əhalisi bir milyonu keçir,

10
00:00:25,840 --> 00:00:29,580
Nyu York əhalisi isə 3,5 milyona çatır.

11
00:00:29,580 --> 00:00:32,020
Çikaqonun əhali artımı daha

12
00:00:32,020 --> 00:00:33,283
kəskin idi: belə ki, 1860-cı

13
00:00:33,283 --> 00:00:37,270
ildə yalnız yüz min olan

14
00:00:37,270 --> 00:00:40,080
əhali sayı 1900-cü illərdə 17

15
00:00:40,080 --> 00:00:42,710
dəfə artır və 1,7 milyon olur.

16
00:00:42,710 --> 00:00:43,680
Ənənəvi olaraq amerikalılar, əsasən,

17
00:00:43,680 --> 00:00:47,500
kənd təsərrüfatı ilə məşğul idilər,

18
00:00:47,500 --> 00:00:49,380
ancaq XVIII əsrdən başlayaq

19
00:00:49,380 --> 00:00:52,290
urbanizasiyaya meyil artdı.

20
00:00:52,290 --> 00:00:55,790
1920-ci ildən ilk dəfə şəhər əhalisinin

21
00:00:55,790 --> 00:00:57,790
sayı kənd əhalisinin sayını ötüb keçdi.

22
00:00:57,790 --> 00:01:01,700
Bu gün isə amerikalıların təxminən 
80%-i şəhərlərdə yaşayırlar.

23
00:01:01,700 --> 00:01:04,900
Bəs vətəndaş müharibəsindən sonra baş

24
00:01:04,900 --> 00:01:06,950
verən bu artımın əsas səbəbi nə idi?

25
00:01:06,950 --> 00:01:08,935
Əsas faktorlar sənayeləşmə,

26
00:01:08,935 --> 00:01:13,935
immiqrasiya və miqrasiya idi.

27
00:01:13,940 --> 00:01:16,130
Bu zamana qədər birinci sənaye 
inqilabının ixtiralarından

28
00:01:16,130 --> 00:01:19,108
tutmuş 1840-cı illərdə alman

29
00:01:19,108 --> 00:01:22,029
və irland immiqrantların amerikalılarla

30
00:01:22,029 --> 00:01:26,533
birgə qərbə doğru köçünə qədər

31
00:01:26,533 --> 00:01:29,610
müxtəlif məsələlərdən bəhs etmişik.

32
00:01:29,610 --> 00:01:32,355
Bu üç anlayışın heç biri

33
00:01:32,355 --> 00:01:35,692
ABŞ cəmiyyətində

34
00:01:35,692 --> 00:01:38,860
yeni deyildi, ancaq

35
00:01:38,860 --> 00:01:40,943
hər biri şəhərlərin inkişafına

36
00:01:40,943 --> 00:01:44,630
xüsusi şəkildə təsir göstərir.

37
00:01:44,630 --> 00:01:46,810
Dəyişən amillərdən biri insanların

38
00:01:46,810 --> 00:01:48,460
çalışdığı peşələrlə bağlı idi.

39
00:01:48,460 --> 00:01:49,370
Qızıla bürünmüş dövrdə ABŞ əmək

40
00:01:49,370 --> 00:01:52,810
bazarında kəskin dönüş baş verir.

41
00:01:52,810 --> 00:01:55,600
1880-ci ildə müəyyən

42
00:01:55,600 --> 00:01:59,950
maaş qarşılığında

43
00:01:59,950 --> 00:02:01,730
sahibkarlar üçün çalışan

44
00:02:01,730 --> 00:02:03,830
işçilərin sayı öz işini

45
00:02:03,830 --> 00:02:07,160
özü idarə edən, istədiyi

46
00:02:07,160 --> 00:02:09,632
vaxt əkin-biçinlə məşğul olan

47
00:02:09,632 --> 00:02:12,530
fermerlərin sayını ötüb keçdi.

48
00:02:12,530 --> 00:02:13,825
Vətəndaş müharibəsindən sonra baş verən

49
00:02:13,825 --> 00:02:15,528
ikinci sənaye inqilabı dövründə

50
00:02:15,528 --> 00:02:20,180
sənaye istehsalı yüksək 
şəkildə inkişaf edir.

51
00:02:20,180 --> 00:02:22,960
Fabrik-zavod sahəsində geniş 
iş imkanı vardı və bunların

52
00:02:22,960 --> 00:02:27,053
əksəriyyəti xüsusi bacarıq 
tələb etmədiyindən

53
00:02:27,053 --> 00:02:29,440
işçilər işə başlamazdan əvvəl

54
00:02:29,440 --> 00:02:31,930
heç bir məşğələ keçmirdilər.

55
00:02:31,930 --> 00:02:35,151
Qısası, insanlar ferma 
işlərindən uzaqlaşaraq

56
00:02:35,151 --> 00:02:40,151
sahibkarlar üçün görülən 
zavod işlərinə yönəlirlər.

57
00:02:42,070 --> 00:02:44,082
Digər bir dəyişiklik immiqrant və

58
00:02:44,082 --> 00:02:48,490
miqrantların milliyəti ilə bağlıdır.

59
00:02:48,490 --> 00:02:49,398
1840-cı ilə qədər ABŞ-yə

60
00:02:49,398 --> 00:02:51,324
köçən immiqrantlar, əsasən,

61
00:02:51,324 --> 00:02:53,596
maddi vəziyyətləri yaxşı

62
00:02:53,596 --> 00:02:56,325
olan və Avropanın şimal və

63
00:02:56,325 --> 00:03:00,100
qərbindən gələn protestantlar idilər.

64
00:03:00,100 --> 00:03:03,657
Vətəndaş müharibəsindən sonra

65
00:03:03,657 --> 00:03:06,200
ABŞ-də mövcud olan iş imkanları

66
00:03:06,200 --> 00:03:07,742
və digər faktorlar ölkəyə

67
00:03:07,742 --> 00:03:11,450
müxtəlif insanlar cəlb edir.

68
00:03:11,450 --> 00:03:13,849
bu yeni immiqrantlar əsasən cənubi və şərqi avropadan meksikadan asiyadan idilər

69
00:03:13,849 --> 00:03:16,805


70
00:03:16,805 --> 00:03:19,180


71
00:03:19,180 --> 00:03:22,331
bu insanlar əvvəlki immiqrantlardan özlərinin dəri rənginə maliyyə cəhətdən çox aşağı səviyyəli olmalarına və katolik yaxud yəhudi olmalarına görə fərqlənirdilər

72
00:03:22,331 --> 00:03:25,407


73
00:03:25,407 --> 00:03:28,850


74
00:03:28,850 --> 00:03:30,400


75
00:03:30,400 --> 00:03:31,940
əlavə olaraq afroamerikalılar da cənubdan şimal və orta qərb şəhərlərinə öçməyə başladılar

76
00:03:31,940 --> 00:03:33,990


77
00:03:33,990 --> 00:03:37,290


78
00:03:37,290 --> 00:03:39,430
bütün bu immiqrant və miqrantlar böyük işçi qüvvəsi demək idi

79
00:03:39,430 --> 00:03:42,794


80
00:03:42,794 --> 00:03:45,410
bəs nəyə görə bütün bu insanlar şəhərə köçürdülər

81
00:03:45,410 --> 00:03:48,928
gəlin iki cür faktorlara nəzər salaq

82
00:03:48,928 --> 00:03:51,452


83
00:03:51,452 --> 00:03:55,080


84
00:03:55,080 --> 00:03:58,410
birinci faktorlar insanları öz yaşayış yerlərini tərk etməyə məcbur edən amillərdir

85
00:03:58,410 --> 00:04:02,160


86
00:04:02,160 --> 00:04:04,561
birinci səbəb kasıblıq və maliyyə durumunun yaxşı olmaması idi

87
00:04:04,561 --> 00:04:07,730


88
00:04:07,730 --> 00:04:10,414
məsələn kənd təsərrüfatının maşınlaşdırılması fermerlərə heç də müsbət təsir etmir

89
00:04:10,414 --> 00:04:13,300


90
00:04:13,300 --> 00:04:16,746
şəhərlərə köçən əhalinin təxminən 3/1 hissəi sənaye işləri üçün şəhərlərə üz tutan amerikalılar idi

91
00:04:16,746 --> 00:04:20,930


92
00:04:20,930 --> 00:04:23,410
digər bir faktor diskriminasiya və təqib idi

93
00:04:23,410 --> 00:04:25,100


94
00:04:25,100 --> 00:04:26,300
məəslən rusiya hökuməti bu dövrdə yəhudilərə qarşı dözülməzliyi artırır və avropada etnik təmizləmə həyata keçirir

95
00:04:26,300 --> 00:04:29,870


96
00:04:29,870 --> 00:04:30,880


97
00:04:30,880 --> 00:04:32,810


98
00:04:32,810 --> 00:04:35,490


99
00:04:35,490 --> 00:04:39,020
cənubi amerikada cim krou qanunlarının yaranması və afroamerikalılara qarşı linçin çoxalması onları vadar edir ki yaşadıqları yerləri tərk etsinlər

100
00:04:39,020 --> 00:04:42,120


101
00:04:42,120 --> 00:04:45,530


102
00:04:45,530 --> 00:04:49,380
bəs pull fakotrlar nələridi

103
00:04:49,380 --> 00:04:52,370
çətin vəziyyətdə olan immiqrantların bir çoxu başqa yerə getmək üçün pula sahib deyildi

104
00:04:52,370 --> 00:04:54,480


105
00:04:54,480 --> 00:04:57,040
ona görə gələndən sonra getmədilər

106
00:04:57,040 --> 00:04:59,180
əsas səbəb isə işlərin məhz şəhərlərdə olması idi

107
00:04:59,180 --> 00:05:01,050


108
00:05:01,050 --> 00:05:04,010
buxar gücü və elektriləşdirmənin inkişafı ilə fabrik-zavodlar artıq su yoluna yaxın yerləşmli deyildilər

109
00:05:04,010 --> 00:05:07,430


110
00:05:07,430 --> 00:05:10,220
başqa sözlə şəhərlər sənaye mərkəzlərinə çevrildilər

111
00:05:10,220 --> 00:05:12,910
hər şəhər əsasən bir sahə üzrə inkişf edirdi. məsələnə pitsburq polad üzrə çikaqo ət qablaşdırması nyu york isə geyim sahəsi üzrə

112
00:05:12,910 --> 00:05:17,250


113
00:05:17,250 --> 00:05:20,840


114
00:05:20,840 --> 00:05:24,520
hətta şəhərlərdə artıq dəstək cəmiyyətləri də yaranmışdı

115
00:05:24,520 --> 00:05:27,710
ilk immiqrantlar öz ailələrinə köçmək və çalışmaq barədə kömək edərək onlara həm pul göndərir həm də məlumat ötürə bilərdilər

116
00:05:27,710 --> 00:05:29,610


117
00:05:29,610 --> 00:05:32,520


118
00:05:32,520 --> 00:05:35,770
bu şəhərlərdə qonşuluğun inkişafına səbəb oldu eyni keçmişə sahib insanlar eyni dildə danışır eyni yeməkləri yeyir və bir-birlərinə kömək edirdilər

119
00:05:35,770 --> 00:05:37,459


120
00:05:37,459 --> 00:05:40,166


121
00:05:40,166 --> 00:05:42,570


122
00:05:42,570 --> 00:05:43,702
bu etnik anklavlarda insanlar qəzet ala bilir hətta öz dillərində teatr tamaşalarına baxa bilirdilər

123
00:05:43,702 --> 00:05:46,440


124
00:05:46,440 --> 00:05:49,027


125
00:05:49,027 --> 00:05:51,540
indi isə gəlin bu dövrdə amerikada immiqrasiya etmiş iki şəxsin dilindən parçalara baxaq

126
00:05:51,540 --> 00:05:53,821


127
00:05:53,821 --> 00:05:57,030


128
00:05:57,030 --> 00:06:00,230
bunlardan birincisi lii çudur

129
00:06:00,230 --> 00:06:05,230
1880-ci ildə 16 yaşında çindən san fransiskoya köçmüşdü

130
00:06:05,320 --> 00:06:06,153
o yazırdı

131
00:06:06,153 --> 00:06:07,577
çinlilərin təcrid aktı qəbul olunmamışdı ki mən san fransiskoya gəldim

132
00:06:07,577 --> 00:06:10,042


133
00:06:10,042 --> 00:06:12,327
yarı ac idim çünki bu əcnəbi xalqın yeməklərini yeməkdən çəkinirdim

134
00:06:12,327 --> 00:06:14,049


135
00:06:14,049 --> 00:06:16,537
ancaq bir neçə gün çinlilər üçün ayrılmış sığınacaqda qaldıqdan sonra özümə gəldim

136
00:06:16,537 --> 00:06:17,747


137
00:06:17,747 --> 00:06:19,897
bir nəfər mənə bir amerikalı ailədə qulluqçu işi tapdı

138
00:06:19,897 --> 00:06:21,317


139
00:06:21,317 --> 00:06:23,077
bu ailə üçün çalışmağa başlayanda ingilis dilində bircə dənə belə söz bilmirdim

140
00:06:23,077 --> 00:06:24,927


141
00:06:24,927 --> 00:06:26,355
ev işlərindən də başım çıxmırdı

142
00:06:26,355 --> 00:06:28,747
ev sahibəsinin nə dediyini başa düşmürdüm

143
00:06:28,747 --> 00:06:32,427
amma o mənə bişirmək yumaq ütüləmək süpürmək toz almaq yataqları toplamaq qab yumaq pəncərə silmək boyamaq bıçaq və çəngəlləri parlatmaq və s öyrətdi

144
00:06:32,427 --> 00:06:35,877


145
00:06:35,877 --> 00:06:38,127


146
00:06:38,127 --> 00:06:38,960
6 ay içində artıq hər şeyi bacarırdım

147
00:06:38,960 --> 00:06:41,097


148
00:06:41,097 --> 00:06:43,337
həftəyə 5 dollar qazanır və onun 4 dollar 25 sentini kənara qoya bilirdim

149
00:06:43,337 --> 00:06:45,587


150
00:06:45,587 --> 00:06:47,157
bir qədər ingilis dili də öyrənmişdim

151
00:06:47,157 --> 00:06:49,457
ailəmə pul da göndərirdim

152
00:06:49,457 --> 00:06:52,307
yaxşı geyinməyimə zövqlə yaşamağıma tez-tez çin teatrına getməyimə və çin qəsəbəsində nahar yığıncaqlarına getməyimə baxmayaraq ilk 6 ayda artıq 50 dollar yığa blmişdim

153
00:06:52,307 --> 00:06:53,968


154
00:06:53,968 --> 00:06:56,047


155
00:06:56,047 --> 00:06:59,120


156
00:06:59,120 --> 00:07:01,163
ikinci məktub meri entindəndir

157
00:07:01,163 --> 00:07:04,482
bu gün belarus olaraq tanınan ölkədən bostona 1894-cüildə 13 yaşında köçür

158
00:07:04,482 --> 00:07:08,650


159
00:07:08,650 --> 00:07:09,483
o deyir

160
00:07:09,483 --> 00:07:13,087
ilk yeməyimiz çox fərqli bir dərs idi sanki

161
00:07:13,087 --> 00:07:16,127
atam əsasən üstündə müxtəlif yazılar olan konserv qablarından yeməklər hazırlayırdı

162
00:07:16,127 --> 00:07:18,527


163
00:07:18,527 --> 00:07:20,177


164
00:07:20,177 --> 00:07:22,507
o bizə qəribə sürüşkən bir meyvə göstərmişdi hansı ki banandır

165
00:07:22,507 --> 00:07:25,347


166
00:07:25,347 --> 00:07:27,367
ancaq həmin an bundan vaz keçmişdi

167
00:07:27,367 --> 00:07:30,037
ikinci günümüzdə qarşıdan bir balaca qız gəlib bizə məktəbi gəzdirməyi təklif etdi

168
00:07:30,037 --> 00:07:32,327


169
00:07:32,327 --> 00:07:34,827
atam istəmədi amma biz 5 nəfər də bir neçə ingiliscə söz bilirdik cəmisi

170
00:07:34,827 --> 00:07:36,987


171
00:07:36,987 --> 00:07:38,177
məktəb sözünü bilirdik

172
00:07:38,177 --> 00:07:39,087
və onu başa düşdük

173
00:07:39,087 --> 00:07:41,647
bizi dünənə qədər görməmiş bizdən heç də yaxşı tərzə geyinməmiş və adlarımızı belə tələffüz edə bilməyən bu uşaq bizə bostonun məktəb azadlığını təklif edirdi

174
00:07:41,647 --> 00:07:43,337


175
00:07:43,337 --> 00:07:45,287


176
00:07:45,287 --> 00:07:47,646


177
00:07:47,646 --> 00:07:50,697
biz məcbur olduq dükanları gəzək və təpədən dırnağa qədər amerika paltarları geyindik

178
00:07:50,697 --> 00:07:53,517


179
00:07:53,517 --> 00:07:56,047
dəmir peçin sirlərini çitiləmə taxtasını danışma borusunu və ən önəmlisi ingilis dilini öyrənməli idik

180
00:07:56,047 --> 00:07:58,127


181
00:07:58,127 --> 00:08:00,207


182
00:08:00,207 --> 00:08:02,487
xor görülən köhnə paltarlarımızla yanaşı yəhudi adlarımızı da geridə qoyduq

183
00:08:02,487 --> 00:08:05,957


184
00:08:05,957 --> 00:08:07,107
amerikada birneçə il yaşadıqdan sonra dostlarımızın bir komitəsi bizim üçün amerikalı adları uydurdu

185
00:08:07,107 --> 00:08:09,607


186
00:08:09,607 --> 00:08:10,587


187
00:08:10,587 --> 00:08:13,280


188
00:08:13,280 --> 00:08:16,380
bəs siz lii çu və meri entinin yaşadıqları arasında hansı bənzərlikləri görürsünüz

189
00:08:16,380 --> 00:08:20,110


190
00:08:20,110 --> 00:08:22,950
sizcə nəyə görə amerikaya köçdülər

191
00:08:22,950 --> 00:08:25,448
və sizcə həyatları irəliləyən illərdə necə idi

192
00:08:25,448 --> 00:08:27,753