WEBVTT

00:00:00.400 --> 00:00:02.920
Gördüyünüz diaqram 1860-1900-cü 
illər arasında

00:00:02.920 --> 00:00:07.160
ABŞ-nin 4 şəhərindəki 
əhali artımını göstərir.

00:00:07.160 --> 00:00:09.530
Vətəndaş müharibəsindən əvvəl,
yəni 1860-cı ildə

00:00:09.530 --> 00:00:12.840
Nyu York ABŞ-nin ən böyük şəhəri 
olmasına baxmayaraq

00:00:12.840 --> 00:00:15.610
əhali sayı bir milyondan çox deyildi.

00:00:15.610 --> 00:00:17.530
Əslində, bütün ölkədə bir 
milyondan çox əhaliyə sahib

00:00:17.530 --> 00:00:19.450
şəhər yox idi desək, daha doğru olar.

00:00:19.450 --> 00:00:22.325
Təxminən 40 il sonra isə artıq

00:00:22.325 --> 00:00:25.840
üç şəhərin əhalisi bir milyonu keçir,

00:00:25.840 --> 00:00:29.580
Nyu York əhalisi isə 3,5 milyona çatır.

00:00:29.580 --> 00:00:32.020
Çikaqonun əhali artımı daha

00:00:32.020 --> 00:00:33.283
kəskin idi: belə ki, 1860-cı

00:00:33.283 --> 00:00:37.270
ildə yalnız yüz min olan

00:00:37.270 --> 00:00:40.080
əhali sayı 1900-cü illərdə 17

00:00:40.080 --> 00:00:42.710
dəfə artır və 1,7 milyon olur.

00:00:42.710 --> 00:00:43.680
Ənənəvi olaraq amerikalılar, əsasən,

00:00:43.680 --> 00:00:47.500
kənd təsərrüfatı ilə məşğul idilər,

00:00:47.500 --> 00:00:49.380
ancaq XVIII əsrdən başlayaq

00:00:49.380 --> 00:00:52.290
urbanizasiyaya meyil artdı.

00:00:52.290 --> 00:00:55.790
1920-ci ildən ilk dəfə şəhər əhalisinin

00:00:55.790 --> 00:00:57.790
sayı kənd əhalisinin sayını ötüb keçdi.

00:00:57.790 --> 00:01:01.700
Bu gün isə amerikalıların təxminən 
80%-i şəhərlərdə yaşayırlar.

00:01:01.700 --> 00:01:04.900
Bəs vətəndaş müharibəsindən sonra baş

00:01:04.900 --> 00:01:06.950
verən bu artımın əsas səbəbi nə idi?

00:01:06.950 --> 00:01:08.935
Əsas faktorlar sənayeləşmə,

00:01:08.935 --> 00:01:13.935
immiqrasiya və miqrasiya idi.

00:01:13.940 --> 00:01:16.130
Bu zamana qədər birinci sənaye 
inqilabının ixtiralarından

00:01:16.130 --> 00:01:19.108
tutmuş 1840-cı illərdə alman

00:01:19.108 --> 00:01:22.029
və irland immiqrantların amerikalılarla

00:01:22.029 --> 00:01:26.533
birgə qərbə doğru köçünə qədər

00:01:26.533 --> 00:01:29.610
müxtəlif məsələlərdən bəhs etmişik.

00:01:29.610 --> 00:01:32.355
Bu üç anlayışın heç biri

00:01:32.355 --> 00:01:35.692
ABŞ cəmiyyətində

00:01:35.692 --> 00:01:38.860
yeni deyildi, ancaq

00:01:38.860 --> 00:01:40.943
hər biri şəhərlərin inkişafına

00:01:40.943 --> 00:01:44.630
xüsusi şəkildə təsir göstərir.

00:01:44.630 --> 00:01:46.810
Dəyişən amillərdən biri insanların

00:01:46.810 --> 00:01:48.460
çalışdığı peşələrlə bağlı idi.

00:01:48.460 --> 00:01:49.370
Qızıla bürünmüş dövrdə ABŞ əmək

00:01:49.370 --> 00:01:52.810
bazarında kəskin dönüş baş verir.

00:01:52.810 --> 00:01:55.600
1880-ci ildə müəyyən

00:01:55.600 --> 00:01:59.950
maaş qarşılığında

00:01:59.950 --> 00:02:01.730
sahibkarlar üçün çalışan

00:02:01.730 --> 00:02:03.830
işçilərin sayı öz işini

00:02:03.830 --> 00:02:07.160
özü idarə edən, istədiyi

00:02:07.160 --> 00:02:09.632
vaxt əkin-biçinlə məşğul olan

00:02:09.632 --> 00:02:12.530
fermerlərin sayını ötüb keçdi.

00:02:12.530 --> 00:02:13.825
Vətəndaş müharibəsindən sonra baş verən

00:02:13.825 --> 00:02:15.528
ikinci sənaye inqilabı dövründə

00:02:15.528 --> 00:02:20.180
sənaye istehsalı yüksək 
şəkildə inkişaf edir.

00:02:20.180 --> 00:02:22.960
Fabrik-zavod sahəsində geniş 
iş imkanı vardı və bunların

00:02:22.960 --> 00:02:27.053
əksəriyyəti xüsusi bacarıq 
tələb etmədiyindən

00:02:27.053 --> 00:02:29.440
işçilər işə başlamazdan əvvəl

00:02:29.440 --> 00:02:31.930
heç bir məşğələ keçmirdilər.

00:02:31.930 --> 00:02:35.151
Qısası, insanlar ferma 
işlərindən uzaqlaşaraq

00:02:35.151 --> 00:02:40.151
sahibkarlar üçün görülən 
zavod işlərinə yönəlirlər.

00:02:42.070 --> 00:02:44.082
Digər bir dəyişiklik immiqrant və

00:02:44.082 --> 00:02:48.490
miqrantların milliyəti ilə bağlıdır.

00:02:48.490 --> 00:02:49.398
1840-cı ilə qədər ABŞ-yə

00:02:49.398 --> 00:02:51.324
köçən immiqrantlar, əsasən,

00:02:51.324 --> 00:02:53.596
maddi vəziyyətləri yaxşı

00:02:53.596 --> 00:02:56.325
olan və Avropanın şimal və

00:02:56.325 --> 00:03:00.100
qərbindən gələn protestantlar idilər.

00:03:00.100 --> 00:03:03.657
Vətəndaş müharibəsindən sonra

00:03:03.657 --> 00:03:06.200
ABŞ-də mövcud olan iş imkanları

00:03:06.200 --> 00:03:07.742
və digər faktorlar ölkəyə

00:03:07.742 --> 00:03:11.450
müxtəlif insanlar cəlb edir.

00:03:11.450 --> 00:03:13.849
bu yeni immiqrantlar əsasən cənubi və şərqi avropadan meksikadan asiyadan idilər

00:03:13.849 --> 00:03:16.805


00:03:16.805 --> 00:03:19.180


00:03:19.180 --> 00:03:22.331
bu insanlar əvvəlki immiqrantlardan özlərinin dəri rənginə maliyyə cəhətdən çox aşağı səviyyəli olmalarına və katolik yaxud yəhudi olmalarına görə fərqlənirdilər

00:03:22.331 --> 00:03:25.407


00:03:25.407 --> 00:03:28.850


00:03:28.850 --> 00:03:30.400


00:03:30.400 --> 00:03:31.940
əlavə olaraq afroamerikalılar da cənubdan şimal və orta qərb şəhərlərinə öçməyə başladılar

00:03:31.940 --> 00:03:33.990


00:03:33.990 --> 00:03:37.290


00:03:37.290 --> 00:03:39.430
bütün bu immiqrant və miqrantlar böyük işçi qüvvəsi demək idi

00:03:39.430 --> 00:03:42.794


00:03:42.794 --> 00:03:45.410
bəs nəyə görə bütün bu insanlar şəhərə köçürdülər

00:03:45.410 --> 00:03:48.928
gəlin iki cür faktorlara nəzər salaq

00:03:48.928 --> 00:03:51.452


00:03:51.452 --> 00:03:55.080


00:03:55.080 --> 00:03:58.410
birinci faktorlar insanları öz yaşayış yerlərini tərk etməyə məcbur edən amillərdir

00:03:58.410 --> 00:04:02.160


00:04:02.160 --> 00:04:04.561
birinci səbəb kasıblıq və maliyyə durumunun yaxşı olmaması idi

00:04:04.561 --> 00:04:07.730


00:04:07.730 --> 00:04:10.414
məsələn kənd təsərrüfatının maşınlaşdırılması fermerlərə heç də müsbət təsir etmir

00:04:10.414 --> 00:04:13.300


00:04:13.300 --> 00:04:16.746
şəhərlərə köçən əhalinin təxminən 3/1 hissəi sənaye işləri üçün şəhərlərə üz tutan amerikalılar idi

00:04:16.746 --> 00:04:20.930


00:04:20.930 --> 00:04:23.410
digər bir faktor diskriminasiya və təqib idi

00:04:23.410 --> 00:04:25.100


00:04:25.100 --> 00:04:26.300
məəslən rusiya hökuməti bu dövrdə yəhudilərə qarşı dözülməzliyi artırır və avropada etnik təmizləmə həyata keçirir

00:04:26.300 --> 00:04:29.870


00:04:29.870 --> 00:04:30.880


00:04:30.880 --> 00:04:32.810


00:04:32.810 --> 00:04:35.490


00:04:35.490 --> 00:04:39.020
cənubi amerikada cim krou qanunlarının yaranması və afroamerikalılara qarşı linçin çoxalması onları vadar edir ki yaşadıqları yerləri tərk etsinlər

00:04:39.020 --> 00:04:42.120


00:04:42.120 --> 00:04:45.530


00:04:45.530 --> 00:04:49.380
bəs pull fakotrlar nələridi

00:04:49.380 --> 00:04:52.370
çətin vəziyyətdə olan immiqrantların bir çoxu başqa yerə getmək üçün pula sahib deyildi

00:04:52.370 --> 00:04:54.480


00:04:54.480 --> 00:04:57.040
ona görə gələndən sonra getmədilər

00:04:57.040 --> 00:04:59.180
əsas səbəb isə işlərin məhz şəhərlərdə olması idi

00:04:59.180 --> 00:05:01.050


00:05:01.050 --> 00:05:04.010
buxar gücü və elektriləşdirmənin inkişafı ilə fabrik-zavodlar artıq su yoluna yaxın yerləşmli deyildilər

00:05:04.010 --> 00:05:07.430


00:05:07.430 --> 00:05:10.220
başqa sözlə şəhərlər sənaye mərkəzlərinə çevrildilər

00:05:10.220 --> 00:05:12.910
hər şəhər əsasən bir sahə üzrə inkişf edirdi. məsələnə pitsburq polad üzrə çikaqo ət qablaşdırması nyu york isə geyim sahəsi üzrə

00:05:12.910 --> 00:05:17.250


00:05:17.250 --> 00:05:20.840


00:05:20.840 --> 00:05:24.520
hətta şəhərlərdə artıq dəstək cəmiyyətləri də yaranmışdı

00:05:24.520 --> 00:05:27.710
ilk immiqrantlar öz ailələrinə köçmək və çalışmaq barədə kömək edərək onlara həm pul göndərir həm də məlumat ötürə bilərdilər

00:05:27.710 --> 00:05:29.610


00:05:29.610 --> 00:05:32.520


00:05:32.520 --> 00:05:35.770
bu şəhərlərdə qonşuluğun inkişafına səbəb oldu eyni keçmişə sahib insanlar eyni dildə danışır eyni yeməkləri yeyir və bir-birlərinə kömək edirdilər

00:05:35.770 --> 00:05:37.459


00:05:37.459 --> 00:05:40.166


00:05:40.166 --> 00:05:42.570


00:05:42.570 --> 00:05:43.702
bu etnik anklavlarda insanlar qəzet ala bilir hətta öz dillərində teatr tamaşalarına baxa bilirdilər

00:05:43.702 --> 00:05:46.440


00:05:46.440 --> 00:05:49.027


00:05:49.027 --> 00:05:51.540
indi isə gəlin bu dövrdə amerikada immiqrasiya etmiş iki şəxsin dilindən parçalara baxaq

00:05:51.540 --> 00:05:53.821


00:05:53.821 --> 00:05:57.030


00:05:57.030 --> 00:06:00.230
bunlardan birincisi lii çudur

00:06:00.230 --> 00:06:05.230
1880-ci ildə 16 yaşında çindən san fransiskoya köçmüşdü

00:06:05.320 --> 00:06:06.153
o yazırdı

00:06:06.153 --> 00:06:07.577
çinlilərin təcrid aktı qəbul olunmamışdı ki mən san fransiskoya gəldim

00:06:07.577 --> 00:06:10.042


00:06:10.042 --> 00:06:12.327
yarı ac idim çünki bu əcnəbi xalqın yeməklərini yeməkdən çəkinirdim

00:06:12.327 --> 00:06:14.049


00:06:14.049 --> 00:06:16.537
ancaq bir neçə gün çinlilər üçün ayrılmış sığınacaqda qaldıqdan sonra özümə gəldim

00:06:16.537 --> 00:06:17.747


00:06:17.747 --> 00:06:19.897
bir nəfər mənə bir amerikalı ailədə qulluqçu işi tapdı

00:06:19.897 --> 00:06:21.317


00:06:21.317 --> 00:06:23.077
bu ailə üçün çalışmağa başlayanda ingilis dilində bircə dənə belə söz bilmirdim

00:06:23.077 --> 00:06:24.927


00:06:24.927 --> 00:06:26.355
ev işlərindən də başım çıxmırdı

00:06:26.355 --> 00:06:28.747
ev sahibəsinin nə dediyini başa düşmürdüm

00:06:28.747 --> 00:06:32.427
amma o mənə bişirmək yumaq ütüləmək süpürmək toz almaq yataqları toplamaq qab yumaq pəncərə silmək boyamaq bıçaq və çəngəlləri parlatmaq və s öyrətdi

00:06:32.427 --> 00:06:35.877


00:06:35.877 --> 00:06:38.127


00:06:38.127 --> 00:06:38.960
6 ay içində artıq hər şeyi bacarırdım

00:06:38.960 --> 00:06:41.097


00:06:41.097 --> 00:06:43.337
həftəyə 5 dollar qazanır və onun 4 dollar 25 sentini kənara qoya bilirdim

00:06:43.337 --> 00:06:45.587


00:06:45.587 --> 00:06:47.157
bir qədər ingilis dili də öyrənmişdim

00:06:47.157 --> 00:06:49.457
ailəmə pul da göndərirdim

00:06:49.457 --> 00:06:52.307
yaxşı geyinməyimə zövqlə yaşamağıma tez-tez çin teatrına getməyimə və çin qəsəbəsində nahar yığıncaqlarına getməyimə baxmayaraq ilk 6 ayda artıq 50 dollar yığa blmişdim

00:06:52.307 --> 00:06:53.968


00:06:53.968 --> 00:06:56.047


00:06:56.047 --> 00:06:59.120


00:06:59.120 --> 00:07:01.163
ikinci məktub meri entindəndir

00:07:01.163 --> 00:07:04.482
bu gün belarus olaraq tanınan ölkədən bostona 1894-cüildə 13 yaşında köçür

00:07:04.482 --> 00:07:08.650


00:07:08.650 --> 00:07:09.483
o deyir

00:07:09.483 --> 00:07:13.087
ilk yeməyimiz çox fərqli bir dərs idi sanki

00:07:13.087 --> 00:07:16.127
atam əsasən üstündə müxtəlif yazılar olan konserv qablarından yeməklər hazırlayırdı

00:07:16.127 --> 00:07:18.527


00:07:18.527 --> 00:07:20.177


00:07:20.177 --> 00:07:22.507
o bizə qəribə sürüşkən bir meyvə göstərmişdi hansı ki banandır

00:07:22.507 --> 00:07:25.347


00:07:25.347 --> 00:07:27.367
ancaq həmin an bundan vaz keçmişdi

00:07:27.367 --> 00:07:30.037
ikinci günümüzdə qarşıdan bir balaca qız gəlib bizə məktəbi gəzdirməyi təklif etdi

00:07:30.037 --> 00:07:32.327


00:07:32.327 --> 00:07:34.827
atam istəmədi amma biz 5 nəfər də bir neçə ingiliscə söz bilirdik cəmisi

00:07:34.827 --> 00:07:36.987


00:07:36.987 --> 00:07:38.177
məktəb sözünü bilirdik

00:07:38.177 --> 00:07:39.087
və onu başa düşdük

00:07:39.087 --> 00:07:41.647
bizi dünənə qədər görməmiş bizdən heç də yaxşı tərzə geyinməmiş və adlarımızı belə tələffüz edə bilməyən bu uşaq bizə bostonun məktəb azadlığını təklif edirdi

00:07:41.647 --> 00:07:43.337


00:07:43.337 --> 00:07:45.287


00:07:45.287 --> 00:07:47.646


00:07:47.646 --> 00:07:50.697
biz məcbur olduq dükanları gəzək və təpədən dırnağa qədər amerika paltarları geyindik

00:07:50.697 --> 00:07:53.517


00:07:53.517 --> 00:07:56.047
dəmir peçin sirlərini çitiləmə taxtasını danışma borusunu və ən önəmlisi ingilis dilini öyrənməli idik

00:07:56.047 --> 00:07:58.127


00:07:58.127 --> 00:08:00.207


00:08:00.207 --> 00:08:02.487
xor görülən köhnə paltarlarımızla yanaşı yəhudi adlarımızı da geridə qoyduq

00:08:02.487 --> 00:08:05.957


00:08:05.957 --> 00:08:07.107
amerikada birneçə il yaşadıqdan sonra dostlarımızın bir komitəsi bizim üçün amerikalı adları uydurdu

00:08:07.107 --> 00:08:09.607


00:08:09.607 --> 00:08:10.587


00:08:10.587 --> 00:08:13.280


00:08:13.280 --> 00:08:16.380
bəs siz lii çu və meri entinin yaşadıqları arasında hansı bənzərlikləri görürsünüz

00:08:16.380 --> 00:08:20.110


00:08:20.110 --> 00:08:22.950
sizcə nəyə görə amerikaya köçdülər

00:08:22.950 --> 00:08:25.448
və sizcə həyatları irəliləyən illərdə necə idi

00:08:25.448 --> 00:08:27.753