0:00:00.400,0:00:02.920 Gördüyünüz diaqram 1860-1900-cü [br]illər arasında 0:00:02.920,0:00:07.160 ABŞ-nin 4 şəhərindəki [br]əhali artımını göstərir. 0:00:07.160,0:00:09.530 Vətəndaş müharibəsindən əvvəl,[br]yəni 1860-cı ildə 0:00:09.530,0:00:12.840 Nyu York ABŞ-nin ən böyük şəhəri [br]olmasına baxmayaraq 0:00:12.840,0:00:15.610 əhali sayı bir milyondan çox deyildi. 0:00:15.610,0:00:17.530 Əslində, bütün ölkədə bir [br]milyondan çox əhaliyə sahib 0:00:17.530,0:00:19.450 şəhər yox idi desək, daha doğru olar. 0:00:19.450,0:00:22.325 Təxminən 40 il sonra isə artıq 0:00:22.325,0:00:25.840 üç şəhərin əhali sayı bir milyonu keçir, 0:00:25.840,0:00:29.580 Nyu York əhalisi isə 3,5 milyona çatır. 0:00:29.580,0:00:32.020 Çikaqonun əhali artımı daha 0:00:32.020,0:00:33.283 kəskin idi: belə ki, 1860-cı 0:00:33.283,0:00:37.270 ildə yalnız yüz min olan 0:00:37.270,0:00:40.080 əhali sayı 1900-cü illərdə 17 0:00:40.080,0:00:42.710 dəfə artır və 1,7 milyon olur. 0:00:42.710,0:00:43.680 Ənənəvi olaraq amerikalılar, əsasən, 0:00:43.680,0:00:47.500 kənd təsərrüfatı ilə məşğul olublar, 0:00:47.500,0:00:49.380 ancaq XVIII əsrdən başlayaq 0:00:49.380,0:00:52.290 urbanizasiyaya meyil artdı. 0:00:52.290,0:00:55.790 1920-ci ildən ilk dəfə şəhər əhalisinin 0:00:55.790,0:00:57.790 sayı kənd əhalisinin sayını ötüb keçdi. 0:00:57.790,0:01:01.700 Bu gün isə amerikalıların təxminən [br]80%-i şəhərlərdə yaşayırlar. 0:01:01.700,0:01:04.900 Bəs vətəndaş müharibəsindən sonra baş 0:01:04.900,0:01:06.950 verən bu artımın əsas səbəbi nə idi? 0:01:06.950,0:01:08.935 Əsas faktorlar sənayeləşmə, 0:01:08.935,0:01:13.935 immiqrasiya və miqrasiya idi. 0:01:13.940,0:01:16.130 Bu zamana qədər birinci sənaye [br]inqilabının ixtiralarından 0:01:16.130,0:01:19.108 tutmuş 1840-cı illərdə alman 0:01:19.108,0:01:22.029 və irland immiqrantların amerikalılarla 0:01:22.029,0:01:26.533 birgə qərbə doğru köçünə qədər 0:01:26.533,0:01:29.610 müxtəlif məsələlərdən bəhs etmişik. 0:01:29.610,0:01:32.355 Bu üç anlayışın heç biri 0:01:32.355,0:01:35.692 ABŞ cəmiyyətində 0:01:35.692,0:01:38.860 yeni deyildi, ancaq 0:01:38.860,0:01:40.943 hər biri şəhərlərin inkişafına 0:01:40.943,0:01:44.630 xüsusi şəkildə təsir göstərir. 0:01:44.630,0:01:46.810 Dəyişən amillərdən biri insanların 0:01:46.810,0:01:48.460 çalışdığı peşələrlə bağlı idi. 0:01:48.460,0:01:49.370 Qızıla bürünmüş dövrdə ABŞ əmək 0:01:49.370,0:01:52.810 bazarında kəskin dönüş baş verir. 0:01:52.810,0:01:55.600 1880-ci ildə müəyyən 0:01:55.600,0:01:59.950 maaş qarşılığında 0:01:59.950,0:02:01.730 sahibkarlar üçün çalışan 0:02:01.730,0:02:03.830 işçilərin sayı öz işini 0:02:03.830,0:02:07.160 özü idarə edən, istədiyi 0:02:07.160,0:02:09.632 vaxt əkin-biçinlə məşğul olan 0:02:09.632,0:02:12.530 fermerlərin sayını ötüb keçdi. 0:02:12.530,0:02:13.825 Vətəndaş müharibəsindən sonra baş verən 0:02:13.825,0:02:15.528 ikinci sənaye inqilabı dövründə 0:02:15.528,0:02:20.180 sənaye istehsalı güclü [br]şəkildə inkişaf edir. 0:02:20.180,0:02:22.960 Fabrik-zavod sahəsində geniş [br]iş imkanı vardı və bunların 0:02:22.960,0:02:27.053 əksəriyyəti xüsusi bacarıq [br]tələb etmədiyindən 0:02:27.053,0:02:29.440 işçilər işə başlamazdan əvvəl 0:02:29.440,0:02:31.930 heç bir məşğələ keçmirdilər. 0:02:31.930,0:02:35.151 Qısası, insanlar ferma [br]işlərindən uzaqlaşaraq 0:02:35.151,0:02:40.151 sahibkarlar üçün görülən [br]zavod işlərinə yönəlirlər. 0:02:42.070,0:02:44.082 Digər bir dəyişiklik immiqrant və 0:02:44.082,0:02:48.490 miqrantların milliyəti ilə bağlıdır. 0:02:48.490,0:02:49.398 1840-cı ilə qədər ABŞ-yə 0:02:49.398,0:02:51.324 köçən immiqrantlar, əsasən, 0:02:51.324,0:02:53.596 maddi vəziyyətləri yaxşı 0:02:53.596,0:02:56.325 olan və Avropanın şimal və 0:02:56.325,0:03:00.100 qərbindən gələn protestantlar idilər. 0:03:00.100,0:03:03.657 Vətəndaş müharibəsindən sonra 0:03:03.657,0:03:06.200 ABŞ-də mövcud olan iş imkanları 0:03:06.200,0:03:07.742 və digər faktorlar ölkəyə 0:03:07.742,0:03:11.450 müxtəlif insanlar cəlb edir. 0:03:11.450,0:03:13.849 Bu yeni immiqrantlar, əsasən, 0:03:13.849,0:03:16.805 cənubi və şərqi Avropadan, 0:03:16.805,0:03:19.180 Meksikadan, Asiyadan idilər və 0:03:19.180,0:03:22.331 əvvəlki immiqrantlardan özlərinin 0:03:22.331,0:03:25.407 dəri rənginə, aşağı maddi 0:03:25.407,0:03:28.850 vəziyyətlərinə, katolik, yaxud yəhudi 0:03:28.850,0:03:30.400 olmalarına görə fərqlənirdilər. 0:03:30.400,0:03:31.940 Əlavə olaraq afroamerikalılar da 0:03:31.940,0:03:33.990 cənubdan şimal və Orta Qərb 0:03:33.990,0:03:37.290 şəhərlərinə köçməyə başladılar. 0:03:37.290,0:03:39.430 Bu yeni immiqrant və miqrantlar böyük 0:03:39.430,0:03:42.794 işçi qüvvəsi mənasına gəlirdi. 0:03:42.794,0:03:45.410 Bəs nəyə görə bütün bu insanlar [br]şəhərlərə köçürdülər? 0:03:45.410,0:03:48.928 Gəlin qızıla bürünmüş dövrdə buna təkan 0:03:48.928,0:03:51.452 verən və şəhər həyatında insanları 0:03:51.452,0:03:55.080 cəlb edən bəzi amillərə nəzər salaq. 0:03:55.080,0:03:58.410 Təkanverici amillər insanları [br]öz yaşayış yerlərini 0:03:58.410,0:04:02.160 tərk etməyə məcbur edən amillərdir. 0:04:02.160,0:04:04.561 Birinci səbəb kimi kasıblıq [br]və maddi vəziyyətin 0:04:04.561,0:04:07.730 yaxşı olmamasını göstərə bilərik. 0:04:07.730,0:04:10.414 Kənd təsərrüfatının [br]maşınlaşdırılması fermerlərin 0:04:10.414,0:04:13.300 işinə heç də müsbət təsir göstərmir. 0:04:13.300,0:04:16.746 Miqrasiya edən insanların təxminən [br]1/3 hissəsi fermaları tərk edib 0:04:16.746,0:04:20.930 sənaye işlərində çalışmağı [br]düşünən amerikalılar idi. 0:04:20.930,0:04:23.410 Digər təkanverici amil 0:04:23.410,0:04:25.100 diskriminasiya və təqiblər idi. 0:04:25.100,0:04:26.300 Rusiya hökuməti 0:04:26.300,0:04:29.870 bu dövrdə yəhudilərə 0:04:29.870,0:04:30.880 qarşı kəskin dözülməzlik nümayiş 0:04:30.880,0:04:32.810 etdirərək Avropada etnik 0:04:32.810,0:04:35.490 təmizləmə siyasəti həyata keçirir. 0:04:35.490,0:04:39.020 Cənubi Amerikada Cim Krou [br]qanunlarının yaranması və 0:04:39.020,0:04:42.120 afroamerikalılara qarşı [br]linçin artması onları 0:04:42.120,0:04:45.530 yaşadıqları yerləri tərk [br]etməyə məcbur edir. 0:04:45.530,0:04:49.380 Bəs şəhərlərin hansı "cəlbedici" tərəfləri[br]onları burada qalmağa vadar edir? 0:04:49.380,0:04:52.370 İlkin səbəb budur ki, immiqrantların bir [br]çoxu şəhərlərə gəldikdən sonra buranı 0:04:52.370,0:04:54.480 tərk etmək üçün kifayət [br]qədər pula sahib deyildilər. 0:04:54.480,0:04:57.040 Ona görə də geri qayıda bilmirlər. 0:04:57.040,0:04:59.180 Digər əsas səbəb isə iş imkanlarının 0:04:59.180,0:05:01.050 məhz şəhərlərdə olması idi. 0:05:01.050,0:05:04.010 Buxar mühərriki və elektrifikasiyanın[br]inkişafı fabrik-zavodları 0:05:04.010,0:05:07.430 suyollarından kənarda da [br]inşa etməyə imkan verdi. 0:05:07.430,0:05:10.220 Başqa sözlə, şəhərlər sənaye [br]mərkəzlərinə çevrildilər. 0:05:10.220,0:05:12.910 Hər şəhər, əsasən, bir sahə [br]üzrə inkişaf edirdi: 0:05:12.910,0:05:17.250 Pitsburq polad istehsalı üzrə, Çikaqo 0:05:17.250,0:05:20.840 ət qablaşdırılması, Nyu York [br]isə geyim istehsalı üzrə. 0:05:20.840,0:05:24.520 Şəhərlərdə artıq müxtəlif [br]icmalar da yaranır. 0:05:24.520,0:05:27.710 Əvvəlki immiqrantlar geridə [br]qoyduqları ailələrinə 0:05:27.710,0:05:29.610 köçmək üçün maddi yardım və özləri 0:05:29.610,0:05:32.520 haqda məlumat göndərə bilirdilər. 0:05:32.520,0:05:35.770 Bu, şəhərlərdə qonşuluq əlaqələrinin [br]inkişafına səbəb oldu: 0:05:35.770,0:05:37.459 oxşar tarixi keçmişə sahib 0:05:37.459,0:05:40.166 insanlar eyni dildə danışır, [br]eyni yeməkləri yeyir 0:05:40.166,0:05:42.570 və bir-birlərinə yardım edirdilər. 0:05:42.570,0:05:43.702 Bu etnik anklavlarda insanlar öz 0:05:43.702,0:05:46.440 dillərində qəzet ala və hətta teatr 0:05:46.440,0:05:49.027 tamaşalarına da baxa bilirdilər. 0:05:49.027,0:05:51.540 İndi isə gəlin həmin dövrdə 0:05:51.540,0:05:53.821 Amerikaya köçmüş iki 0:05:53.821,0:05:57.030 immiqrantla tanış olaq. 0:05:57.030,0:06:00.230 Bunlardan birincisi 1880-ci ildə, [br]16 yaşında ikən 0:06:00.230,0:06:05.230 Çindən San Fransiskoya [br]köçmüş Lii Çudur. 0:06:05.320,0:06:06.153 O yazırdı: 0:06:06.153,0:06:07.577 "Mən San Fransiskoya gələndə Çinlilərin 0:06:07.577,0:06:10.042 təcrid aktı hələ qəbul olunmamışdı. 0:06:10.042,0:06:12.327 Yarı ac, yarı tox idim, çünki bu əcnəbi 0:06:12.327,0:06:14.049 xalqın yeməklərini yeməkdən çəkinirdim. 0:06:14.049,0:06:16.537 Bir neçə gün çinlilər üçün ayrılmış [br]sığınacaqda qaldıqdan sonra 0:06:16.537,0:06:17.747 özümü daha yaxşı hiss etməyə başladım. 0:06:17.747,0:06:19.897 Bir şəxsin yardımı ilə amerikalı bir ailə 0:06:19.897,0:06:21.317 məni qulluqçu kimi işə götürdü. 0:06:21.317,0:06:23.077 Çalışmağa başlayanda ingilis dilində 0:06:23.077,0:06:24.927 bircə dənə belə söz bilmirdim, 0:06:24.927,0:06:26.355 ev işlərindən isə başım çıxmırdı. 0:06:26.355,0:06:28.747 Ev sahibəsinin nə dediyini başa düşmürdüm, 0:06:28.747,0:06:32.427 ona görə də mənə necə bişirməli, yumalı, [br]ütüləməli, süpürməli, toz almalı, 0:06:32.427,0:06:35.877 yataqları toplamalı, qab yumalı, pəncərə [br]silməli, boyamalı, bıçaq 0:06:35.877,0:06:38.127 və çəngəlləri parlatmalı [br]olduğumu göstərərək öyrətdi. 0:06:38.127,0:06:38.960 6 aydan sonra 0:06:38.960,0:06:41.097 artıq hər şeyin öhdəsindən [br]bacarıqla gəlirdim. 0:06:41.097,0:06:43.337 Həftəlik qazandığım 5 dolların 0:06:43.337,0:06:45.587 4 dollar 25 sentini kənara qoyurdum. 0:06:45.587,0:06:47.157 Müəyyən qədər ingilis dili də öyrənmişdim. 0:06:47.157,0:06:49.457 Ailəmə pul da göndərirdim. 0:06:49.457,0:06:52.307 Yaxşı geyinməyimə, tez-tez Çin [br]teatrına getməyimə 0:06:52.307,0:06:53.968 və Çin qəsəbəsində nahar 0:06:53.968,0:06:56.047 etməyimə baxmayaraq ilk 0:06:56.047,0:06:59.120 6 ayda artıq 50$ toplaya bilmişdim." 0:06:59.120,0:07:01.163 İkinci immiqrant Belarusdan 0:07:01.163,0:07:04.482 Bostona 1894-cü ildə, 13 0:07:04.482,0:07:08.650 yaşında ikən köçən Meri Entindir. 0:07:08.650,0:07:09.483 O yazırdı: 0:07:09.483,0:07:13.087 "İlk yeməyimiz çox fərqli bir təcrübə idi. 0:07:13.087,0:07:16.127 Atam qabında müxtəlif yazılar 0:07:16.127,0:07:18.527 olan konserv məhsullarından 0:07:18.527,0:07:20.177 müxtəlif yeməklər hazırlayırdı. 0:07:20.177,0:07:22.507 O bizə "banan" adlanan qəribə, 0:07:22.507,0:07:25.347 sürüşkən bir meyvə göstərmək istəmiş, 0:07:25.347,0:07:27.367 ancaq həmin an bundan vaz keçmişdi. 0:07:27.367,0:07:30.037 Buradakı ikinci günümüzdə balaca [br]bir qız bizə yaxınlaşaraq 0:07:30.037,0:07:32.327 məktəbə getməyi təklif etdi. 0:07:32.327,0:07:34.827 Atamdan fərqli olaraq biz beşimiz 0:07:34.827,0:07:36.987 ingiliscə bir neçə söz bilirdik. 0:07:36.987,0:07:38.177 Bunlardan biri məktəb sözü idi 0:07:38.177,0:07:39.087 və qızcığazın nə demək [br]istədiyini başa düşdük. 0:07:39.087,0:07:41.647 Dünənə qədər bizi tanımayan,[br]adlarımızı belə tələffüz 0:07:41.647,0:07:43.337 edə bilməyən, bizdən heç də 0:07:43.337,0:07:45.287 yaxşı geyinməmiş bu uşaq bizə Bostonun 0:07:45.287,0:07:47.646 azad təhsil imkanını təklif edirdi. 0:07:47.646,0:07:50.697 Biz başdan ayağa qədər amerikalı kimi 0:07:50.697,0:07:53.517 geyinmək üçün mağazalara getdik. 0:07:53.517,0:07:56.047 Dəmir sobanın sirlərini, [br]paltaryuma taxtası və 0:07:56.047,0:07:58.127 danışma borusundan istifadə etməyi, 0:07:58.127,0:08:00.207 ən önəmlisi isə ingilis [br]dilini öyrənməli idik. 0:08:00.207,0:08:02.487 Xor görülən köhnə paltarlarımızla yanaşı 0:08:02.487,0:08:05.957 yəhudi adlarımızı da geridə qoyduq. 0:08:05.957,0:08:07.107 Bir neçə ildən sonra 0:08:07.107,0:08:09.607 dostlarımızdan ibarət bir komitə 0:08:09.607,0:08:10.587 köhnə adlarımızın 0:08:10.587,0:08:13.280 Amerika versiyalarını yaratdı. 0:08:13.280,0:08:16.380 Bəs siz Lii Çu və Meri Entinin təcrübələri 0:08:16.380,0:08:20.110 arasında hansı oxşar və fərqli [br]cəhətləri görürsünüz? 0:08:20.110,0:08:22.950 Sizcə, Amerikaya köçmə səbəbləri nə idi 0:08:22.950,0:08:25.448 və həyatları qarşıdan 0:08:25.448,0:08:27.753 gələn illərdə necə olacaq?