WEBVTT

00:00:00.400 --> 00:00:02.920
Gördüyünüz diaqram 1860-1900-cü 
illər arasında

00:00:02.920 --> 00:00:07.160
ABŞ-nin 4 şəhərindəki 
əhali artımını göstərir.

00:00:07.160 --> 00:00:09.530
Vətəndaş müharibəsindən əvvəl,
yəni 1860-cı ildə

00:00:09.530 --> 00:00:12.840
Nyu York ABŞ-nin ən böyük şəhəri 
olmasına baxmayaraq

00:00:12.840 --> 00:00:15.610
əhali sayı bir milyondan çox deyildi.

00:00:15.610 --> 00:00:17.530
Əslində, bütün ölkədə bir 
milyondan çox əhaliyə sahib

00:00:17.530 --> 00:00:19.450
şəhər yox idi desək, daha doğru olar.

00:00:19.450 --> 00:00:22.325
Təxminən 40 il sonra isə artıq

00:00:22.325 --> 00:00:25.840
üç şəhərin əhali sayı bir milyonu keçir,

00:00:25.840 --> 00:00:29.580
Nyu York əhalisi isə 3,5 milyona çatır.

00:00:29.580 --> 00:00:32.020
Çikaqonun əhali artımı daha

00:00:32.020 --> 00:00:33.283
kəskin idi: belə ki, 1860-cı

00:00:33.283 --> 00:00:37.270
ildə yalnız yüz min olan

00:00:37.270 --> 00:00:40.080
əhali sayı 1900-cü illərdə 17

00:00:40.080 --> 00:00:42.710
dəfə artır və 1,7 milyon olur.

00:00:42.710 --> 00:00:43.680
Ənənəvi olaraq amerikalılar, əsasən,

00:00:43.680 --> 00:00:47.500
kənd təsərrüfatı ilə məşğul olublar,

00:00:47.500 --> 00:00:49.380
ancaq XVIII əsrdən başlayaq

00:00:49.380 --> 00:00:52.290
urbanizasiyaya meyil artdı.

00:00:52.290 --> 00:00:55.790
1920-ci ildən ilk dəfə şəhər əhalisinin

00:00:55.790 --> 00:00:57.790
sayı kənd əhalisinin sayını ötüb keçdi.

00:00:57.790 --> 00:01:01.700
Bu gün isə amerikalıların təxminən 
80%-i şəhərlərdə yaşayırlar.

00:01:01.700 --> 00:01:04.900
Bəs vətəndaş müharibəsindən sonra baş

00:01:04.900 --> 00:01:06.950
verən bu artımın əsas səbəbi nə idi?

00:01:06.950 --> 00:01:08.935
Əsas faktorlar sənayeləşmə,

00:01:08.935 --> 00:01:13.935
immiqrasiya və miqrasiya idi.

00:01:13.940 --> 00:01:16.130
Bu zamana qədər birinci sənaye 
inqilabının ixtiralarından

00:01:16.130 --> 00:01:19.108
tutmuş 1840-cı illərdə alman

00:01:19.108 --> 00:01:22.029
və irland immiqrantların amerikalılarla

00:01:22.029 --> 00:01:26.533
birgə qərbə doğru köçünə qədər

00:01:26.533 --> 00:01:29.610
müxtəlif məsələlərdən bəhs etmişik.

00:01:29.610 --> 00:01:32.355
Bu üç anlayışın heç biri

00:01:32.355 --> 00:01:35.692
ABŞ cəmiyyətində

00:01:35.692 --> 00:01:38.860
yeni deyildi, ancaq

00:01:38.860 --> 00:01:40.943
hər biri şəhərlərin inkişafına

00:01:40.943 --> 00:01:44.630
xüsusi şəkildə təsir göstərir.

00:01:44.630 --> 00:01:46.810
Dəyişən amillərdən biri insanların

00:01:46.810 --> 00:01:48.460
çalışdığı peşələrlə bağlı idi.

00:01:48.460 --> 00:01:49.370
Qızıla bürünmüş dövrdə ABŞ əmək

00:01:49.370 --> 00:01:52.810
bazarında kəskin dönüş baş verir.

00:01:52.810 --> 00:01:55.600
1880-ci ildə müəyyən

00:01:55.600 --> 00:01:59.950
maaş qarşılığında

00:01:59.950 --> 00:02:01.730
sahibkarlar üçün çalışan

00:02:01.730 --> 00:02:03.830
işçilərin sayı öz işini

00:02:03.830 --> 00:02:07.160
özü idarə edən, istədiyi

00:02:07.160 --> 00:02:09.632
vaxt əkin-biçinlə məşğul olan

00:02:09.632 --> 00:02:12.530
fermerlərin sayını ötüb keçdi.

00:02:12.530 --> 00:02:13.825
Vətəndaş müharibəsindən sonra baş verən

00:02:13.825 --> 00:02:15.528
ikinci sənaye inqilabı dövründə

00:02:15.528 --> 00:02:20.180
sənaye istehsalı güclü 
şəkildə inkişaf edir.

00:02:20.180 --> 00:02:22.960
Fabrik-zavod sahəsində geniş 
iş imkanı vardı və bunların

00:02:22.960 --> 00:02:27.053
əksəriyyəti xüsusi bacarıq 
tələb etmədiyindən

00:02:27.053 --> 00:02:29.440
işçilər işə başlamazdan əvvəl

00:02:29.440 --> 00:02:31.930
heç bir məşğələ keçmirdilər.

00:02:31.930 --> 00:02:35.151
Qısası, insanlar ferma 
işlərindən uzaqlaşaraq

00:02:35.151 --> 00:02:40.151
sahibkarlar üçün görülən 
zavod işlərinə yönəlirlər.

00:02:42.070 --> 00:02:44.082
Digər bir dəyişiklik immiqrant və

00:02:44.082 --> 00:02:48.490
miqrantların milliyəti ilə bağlıdır.

00:02:48.490 --> 00:02:49.398
1840-cı ilə qədər ABŞ-yə

00:02:49.398 --> 00:02:51.324
köçən immiqrantlar, əsasən,

00:02:51.324 --> 00:02:53.596
maddi vəziyyətləri yaxşı

00:02:53.596 --> 00:02:56.325
olan və Avropanın şimal və

00:02:56.325 --> 00:03:00.100
qərbindən gələn protestantlar idilər.

00:03:00.100 --> 00:03:03.657
Vətəndaş müharibəsindən sonra

00:03:03.657 --> 00:03:06.200
ABŞ-də mövcud olan iş imkanları

00:03:06.200 --> 00:03:07.742
və digər faktorlar ölkəyə

00:03:07.742 --> 00:03:11.450
müxtəlif insanlar cəlb edir.

00:03:11.450 --> 00:03:13.849
Bu yeni immiqrantlar, əsasən,

00:03:13.849 --> 00:03:16.805
cənubi və şərqi Avropadan,

00:03:16.805 --> 00:03:19.180
Meksikadan, Asiyadan idilər və

00:03:19.180 --> 00:03:22.331
əvvəlki immiqrantlardan özlərinin

00:03:22.331 --> 00:03:25.407
dəri rənginə, aşağı maddi

00:03:25.407 --> 00:03:28.850
vəziyyətlərinə, katolik, yaxud yəhudi

00:03:28.850 --> 00:03:30.400
olmalarına görə fərqlənirdilər.

00:03:30.400 --> 00:03:31.940
Əlavə olaraq afroamerikalılar da

00:03:31.940 --> 00:03:33.990
cənubdan şimal və Orta Qərb

00:03:33.990 --> 00:03:37.290
şəhərlərinə köçməyə başladılar.

00:03:37.290 --> 00:03:39.430
Bu yeni immiqrant və miqrantlar böyük

00:03:39.430 --> 00:03:42.794
işçi qüvvəsi mənasına gəlirdi.

00:03:42.794 --> 00:03:45.410
Bəs nəyə görə bütün bu insanlar 
şəhərlərə köçürdülər?

00:03:45.410 --> 00:03:48.928
Gəlin qızıla bürünmüş dövrdə buna təkan

00:03:48.928 --> 00:03:51.452
verən və şəhər həyatında insanları

00:03:51.452 --> 00:03:55.080
cəlb edən bəzi amillərə nəzər salaq.

00:03:55.080 --> 00:03:58.410
Təkanverici amillər insanları 
öz yaşayış yerlərini

00:03:58.410 --> 00:04:02.160
tərk etməyə məcbur edən amillərdir.

00:04:02.160 --> 00:04:04.561
Birinci səbəb kimi kasıblıq 
və maddi vəziyyətin

00:04:04.561 --> 00:04:07.730
yaxşı olmamasını göstərə bilərik.

00:04:07.730 --> 00:04:10.414
Kənd təsərrüfatının 
maşınlaşdırılması fermerlərin

00:04:10.414 --> 00:04:13.300
işinə heç də müsbət təsir göstərmir.

00:04:13.300 --> 00:04:16.746
Miqrasiya edən insanların təxminən 
1/3 hissəsi fermaları tərk edib

00:04:16.746 --> 00:04:20.930
sənaye işlərində çalışmağı 
düşünən amerikalılar idi.

00:04:20.930 --> 00:04:23.410
Digər təkanverici amil

00:04:23.410 --> 00:04:25.100
diskriminasiya və təqiblər idi.

00:04:25.100 --> 00:04:26.300
Rusiya hökuməti

00:04:26.300 --> 00:04:29.870
bu dövrdə yəhudilərə

00:04:29.870 --> 00:04:30.880
qarşı kəskin dözülməzlik nümayiş

00:04:30.880 --> 00:04:32.810
etdirərək Avropada etnik

00:04:32.810 --> 00:04:35.490
təmizləmə siyasəti həyata keçirir.

00:04:35.490 --> 00:04:39.020
Cənubi Amerikada Cim Krou 
qanunlarının yaranması və

00:04:39.020 --> 00:04:42.120
afroamerikalılara qarşı 
linçin artması onları

00:04:42.120 --> 00:04:45.530
yaşadıqları yerləri tərk 
etməyə məcbur edir.

00:04:45.530 --> 00:04:49.380
Bəs şəhərlərin hansı "cəlbedici" tərəfləri
onları burada qalmağa vadar edir?

00:04:49.380 --> 00:04:52.370
İlkin səbəb budur ki, immiqrantların bir 
çoxu şəhərlərə gəldikdən sonra buranı

00:04:52.370 --> 00:04:54.480
tərk etmək üçün kifayət 
qədər pula sahib deyildilər.

00:04:54.480 --> 00:04:57.040
Ona görə də geri qayıda bilmirlər.

00:04:57.040 --> 00:04:59.180
Digər əsas səbəb isə iş imkanlarının

00:04:59.180 --> 00:05:01.050
məhz şəhərlərdə olması idi.

00:05:01.050 --> 00:05:04.010
Buxar mühərriki və elektrifikasiyanın
inkişafı fabrik-zavodları

00:05:04.010 --> 00:05:07.430
suyollarından kənarda da 
inşa etməyə imkan verdi.

00:05:07.430 --> 00:05:10.220
Başqa sözlə, şəhərlər sənaye 
mərkəzlərinə çevrildilər.

00:05:10.220 --> 00:05:12.910
Hər şəhər, əsasən, bir sahə 
üzrə inkişaf edirdi:

00:05:12.910 --> 00:05:17.250
Pitsburq polad istehsalı üzrə, Çikaqo

00:05:17.250 --> 00:05:20.840
ət qablaşdırılması, Nyu York 
isə geyim istehsalı üzrə.

00:05:20.840 --> 00:05:24.520
Şəhərlərdə artıq müxtəlif 
icmalar da yaranır.

00:05:24.520 --> 00:05:27.710
Əvvəlki immiqrantlar geridə 
qoyduqları ailələrinə

00:05:27.710 --> 00:05:29.610
köçmək üçün maddi yardım və özləri

00:05:29.610 --> 00:05:32.520
haqda məlumat göndərə bilirdilər.

00:05:32.520 --> 00:05:35.770
Bu, şəhərlərdə qonşuluq əlaqələrinin 
inkişafına səbəb oldu:

00:05:35.770 --> 00:05:37.459
oxşar tarixi keçmişə sahib

00:05:37.459 --> 00:05:40.166
insanlar eyni dildə danışır, 
eyni yeməkləri yeyir

00:05:40.166 --> 00:05:42.570
və bir-birlərinə yardım edirdilər.

00:05:42.570 --> 00:05:43.702
Bu etnik anklavlarda insanlar öz

00:05:43.702 --> 00:05:46.440
dillərində qəzet ala və hətta teatr

00:05:46.440 --> 00:05:49.027
tamaşalarına da baxa bilirdilər.

00:05:49.027 --> 00:05:51.540
İndi isə gəlin həmin dövrdə

00:05:51.540 --> 00:05:53.821
Amerikaya köçmüş iki

00:05:53.821 --> 00:05:57.030
immiqrantla tanış olaq.

00:05:57.030 --> 00:06:00.230
Bunlardan birincisi 1880-ci ildə, 
16 yaşında ikən

00:06:00.230 --> 00:06:05.230
Çindən San Fransiskoya 
köçmüş Lii Çudur.

00:06:05.320 --> 00:06:06.153
O yazırdı:

00:06:06.153 --> 00:06:07.577
"Mən San Fransiskoya gələndə Çinlilərin

00:06:07.577 --> 00:06:10.042
təcrid aktı hələ qəbul olunmamışdı.

00:06:10.042 --> 00:06:12.327
Yarı ac, yarı tox idim, çünki bu əcnəbi

00:06:12.327 --> 00:06:14.049
xalqın yeməklərini yeməkdən çəkinirdim.

00:06:14.049 --> 00:06:16.537
Bir neçə gün çinlilər üçün ayrılmış 
sığınacaqda qaldıqdan sonra

00:06:16.537 --> 00:06:17.747
özümü daha yaxşı hiss etməyə başladım.

00:06:17.747 --> 00:06:19.897
Bir şəxsin yardımı ilə amerikalı bir ailə

00:06:19.897 --> 00:06:21.317
məni qulluqçu kimi işə götürdü.

00:06:21.317 --> 00:06:23.077
Çalışmağa başlayanda ingilis dilində

00:06:23.077 --> 00:06:24.927
bircə dənə belə söz bilmirdim,

00:06:24.927 --> 00:06:26.355
ev işlərindən isə başım çıxmırdı.

00:06:26.355 --> 00:06:28.747
Ev sahibəsinin nə dediyini başa düşmürdüm,

00:06:28.747 --> 00:06:32.427
ona görə də mənə necə bişirməli, yumalı, 
ütüləməli, süpürməli, toz almalı,

00:06:32.427 --> 00:06:35.877
yataqları toplamalı, qab yumalı, pəncərə 
silməli, boyamalı, bıçaq

00:06:35.877 --> 00:06:38.127
və çəngəlləri parlatmalı 
olduğumu göstərərək öyrətdi.

00:06:38.127 --> 00:06:38.960
6 aydan sonra

00:06:38.960 --> 00:06:41.097
artıq hər şeyin öhdəsindən 
bacarıqla gəlirdim.

00:06:41.097 --> 00:06:43.337
Həftəlik qazandığım 5 dolların

00:06:43.337 --> 00:06:45.587
4 dollar 25 sentini kənara qoyurdum.

00:06:45.587 --> 00:06:47.157
Müəyyən qədər ingilis dili də öyrənmişdim.

00:06:47.157 --> 00:06:49.457
Ailəmə pul da göndərirdim.

00:06:49.457 --> 00:06:52.307
Yaxşı geyinməyimə, tez-tez Çin 
teatrına getməyimə

00:06:52.307 --> 00:06:53.968
və Çin qəsəbəsində nahar

00:06:53.968 --> 00:06:56.047
etməyimə baxmayaraq ilk

00:06:56.047 --> 00:06:59.120
6 ayda artıq 50$ toplaya bilmişdim."

00:06:59.120 --> 00:07:01.163
İkinci immiqrant Belarusdan

00:07:01.163 --> 00:07:04.482
Bostona 1894-cü ildə, 13

00:07:04.482 --> 00:07:08.650
yaşında ikən köçən Meri Entindir.

00:07:08.650 --> 00:07:09.483
O yazırdı:

00:07:09.483 --> 00:07:13.087
"İlk yeməyimiz çox fərqli bir təcrübə idi.

00:07:13.087 --> 00:07:16.127
Atam qabında müxtəlif yazılar

00:07:16.127 --> 00:07:18.527
olan konserv məhsullarından

00:07:18.527 --> 00:07:20.177
müxtəlif yeməklər hazırlayırdı.

00:07:20.177 --> 00:07:22.507
O bizə "banan" adlanan qəribə,

00:07:22.507 --> 00:07:25.347
sürüşkən bir meyvə göstərmək istəmiş,

00:07:25.347 --> 00:07:27.367
ancaq həmin an bundan vaz keçmişdi.

00:07:27.367 --> 00:07:30.037
Buradakı ikinci günümüzdə balaca 
bir qız bizə yaxınlaşaraq

00:07:30.037 --> 00:07:32.327
məktəbə getməyi təklif etdi.

00:07:32.327 --> 00:07:34.827
Atamdan fərqli olaraq biz beşimiz

00:07:34.827 --> 00:07:36.987
ingiliscə bir neçə söz bilirdik.

00:07:36.987 --> 00:07:38.177
Bunlardan biri məktəb sözü idi

00:07:38.177 --> 00:07:39.087
və qızcığazın nə demək 
istədiyini başa düşdük.

00:07:39.087 --> 00:07:41.647
Dünənə qədər bizi tanımayan,
adlarımızı belə tələffüz

00:07:41.647 --> 00:07:43.337
edə bilməyən, bizdən heç də

00:07:43.337 --> 00:07:45.287
yaxşı geyinməmiş bu uşaq bizə Bostonun

00:07:45.287 --> 00:07:47.646
azad təhsil imkanını təklif edirdi.

00:07:47.646 --> 00:07:50.697
Biz başdan ayağa qədər amerikalı kimi

00:07:50.697 --> 00:07:53.517
geyinmək üçün mağazalara getdik.

00:07:53.517 --> 00:07:56.047
Dəmir sobanın sirlərini, 
paltaryuma taxtası və

00:07:56.047 --> 00:07:58.127
danışma borusundan istifadə etməyi,

00:07:58.127 --> 00:08:00.207
ən önəmlisi isə ingilis 
dilini öyrənməli idik.

00:08:00.207 --> 00:08:02.487
Xor görülən köhnə paltarlarımızla yanaşı

00:08:02.487 --> 00:08:05.957
yəhudi adlarımızı da geridə qoyduq.

00:08:05.957 --> 00:08:07.107
Bir neçə ildən sonra

00:08:07.107 --> 00:08:09.607
dostlarımızdan ibarət bir komitə

00:08:09.607 --> 00:08:10.587
köhnə adlarımızın

00:08:10.587 --> 00:08:13.280
Amerika versiyalarını yaratdı.

00:08:13.280 --> 00:08:16.380
Bəs siz Lii Çu və Meri Entinin təcrübələri

00:08:16.380 --> 00:08:20.110
arasında hansı oxşar və fərqli 
cəhətləri görürsünüz?

00:08:20.110 --> 00:08:22.950
Sizcə, Amerikaya köçmə səbəbləri nə idi

00:08:22.950 --> 00:08:25.448
və həyatları qarşıdan

00:08:25.448 --> 00:08:27.753
gələn illərdə necə olacaq?