1
00:00:00,400 --> 00:00:02,920
Gördüyünüz diaqram 1860-1900-cü 
illər arasında

2
00:00:02,920 --> 00:00:07,160
ABŞ-ın 4 şəhərindəki 
əhali artımını göstərir.

3
00:00:07,160 --> 00:00:09,530
Vətəndaş müharibəsindən əvvəl,
yəni 1860-cı ildə

4
00:00:09,530 --> 00:00:12,840
Nyu-York ABŞ-ın ən böyük şəhəri 
olmasına baxmayaraq

5
00:00:12,840 --> 00:00:15,610
əhali sayı bir milyondan çox deyildi.

6
00:00:15,610 --> 00:00:17,530
Əslində, bütün ölkədə bir 
milyondan çox əhaliyə sahib

7
00:00:17,530 --> 00:00:19,450
şəhər yox idi desək, daha doğru olar.

8
00:00:19,450 --> 00:00:22,325
Təxminən 40 il sonra isə artıq

9
00:00:22,325 --> 00:00:25,840
üç şəhərin əhali sayı bir milyonu keçir,

10
00:00:25,840 --> 00:00:29,580
Nyu-York əhalisi isə 3,5 milyona çatır.

11
00:00:29,580 --> 00:00:32,020
Çikaqonun əhali artımı daha

12
00:00:32,020 --> 00:00:33,283
kəskin idi: belə ki, 1860-cı

13
00:00:33,283 --> 00:00:37,270
ildə yalnız yüz min olan

14
00:00:37,270 --> 00:00:40,080
əhali sayı 1900-cü illərdə 17

15
00:00:40,080 --> 00:00:42,710
dəfə artır və 1,7 milyon olur.

16
00:00:42,710 --> 00:00:43,680
Ənənəvi olaraq amerikalılar, əsasən,

17
00:00:43,680 --> 00:00:47,500
kənd təsərrüfatı ilə məşğul olublar,

18
00:00:47,500 --> 00:00:49,380
ancaq 19-cu əsrdən başlayaraq

19
00:00:49,380 --> 00:00:52,290
urbanizasiyaya meyil artdı.

20
00:00:52,290 --> 00:00:55,790
1920-ci ildən ilk dəfə şəhər əhalisinin

21
00:00:55,790 --> 00:00:57,790
sayı kənd əhalisinin sayını ötüb keçdi.

22
00:00:57,790 --> 00:01:01,700
Bu gün isə amerikalıların təxminən 
80%-i şəhərlərdə yaşayırlar.

23
00:01:01,700 --> 00:01:04,900
Bəs vətəndaş müharibəsindən sonra baş

24
00:01:04,900 --> 00:01:06,950
verən bu artımın əsas səbəbi nə idi?

25
00:01:06,950 --> 00:01:08,935
Əsas faktorlar sənayeləşmə,

26
00:01:08,935 --> 00:01:13,935
immiqrasiya və miqrasiya idi.

27
00:01:13,940 --> 00:01:16,130
Bu zamana qədər birinci sənaye 
inqilabının ixtiralarından

28
00:01:16,130 --> 00:01:19,108
tutmuş 1840-cı illərdə alman

29
00:01:19,108 --> 00:01:22,029
və irland immiqrantların amerikalılarla

30
00:01:22,029 --> 00:01:26,533
birgə qərbə doğru köçünə qədər

31
00:01:26,533 --> 00:01:29,610
müxtəlif məsələlərdən bəhs etmişik.

32
00:01:29,610 --> 00:01:32,355
Bu üç anlayışın heç biri

33
00:01:32,355 --> 00:01:35,692
ABŞ cəmiyyətində

34
00:01:35,692 --> 00:01:38,860
yeni deyildi, ancaq

35
00:01:38,860 --> 00:01:40,943
hər biri şəhərlərin inkişafına

36
00:01:40,943 --> 00:01:44,630
xüsusi şəkildə təsir göstərir.

37
00:01:44,630 --> 00:01:46,810
Dəyişən amillərdən biri insanların

38
00:01:46,810 --> 00:01:48,460
çalışdığı peşələrlə bağlı idi.

39
00:01:48,460 --> 00:01:49,370
Qızıla bürünmüş dövrdə ABŞ əmək

40
00:01:49,370 --> 00:01:52,810
bazarında kəskin dönüş baş verir.

41
00:01:52,810 --> 00:01:55,600
1880-ci ildə müəyyən

42
00:01:55,600 --> 00:01:59,950
maaş qarşılığında

43
00:01:59,950 --> 00:02:01,730
sahibkarlar üçün çalışan

44
00:02:01,730 --> 00:02:03,830
işçilərin sayı öz işini

45
00:02:03,830 --> 00:02:07,160
özü idarə edən, istədiyi

46
00:02:07,160 --> 00:02:09,632
vaxt əkin-biçinlə məşğul olan

47
00:02:09,632 --> 00:02:12,530
fermerlərin sayını ötüb keçdi.

48
00:02:12,530 --> 00:02:13,825
Vətəndaş müharibəsindən sonra baş verən

49
00:02:13,825 --> 00:02:15,528
ikinci sənaye inqilabı dövründə

50
00:02:15,528 --> 00:02:20,180
sənaye istehsalı güclü 
şəkildə inkişaf edir.

51
00:02:20,180 --> 00:02:22,960
Fabrik-zavod sahəsində geniş 
iş imkanı vardı və bunların

52
00:02:22,960 --> 00:02:27,053
əksəriyyəti xüsusi bacarıq 
tələb etmədiyindən

53
00:02:27,053 --> 00:02:29,440
işçilər işə başlamazdan əvvəl

54
00:02:29,440 --> 00:02:31,930
heç bir məşğələ keçmirdilər.

55
00:02:31,930 --> 00:02:35,151
Qısası, insanlar ferma 
işlərindən uzaqlaşaraq

56
00:02:35,151 --> 00:02:40,151
sahibkarlar üçün görülən 
zavod işlərinə yönəlirlər.

57
00:02:42,070 --> 00:02:44,082
Digər bir dəyişiklik immiqrant və

58
00:02:44,082 --> 00:02:48,490
miqrantların milliyəti ilə bağlıdır.

59
00:02:48,490 --> 00:02:49,398
1840-cı ilə qədər ABŞ-a

60
00:02:49,398 --> 00:02:51,324
köçən immiqrantlar, əsasən,

61
00:02:51,324 --> 00:02:53,596
maddi vəziyyətləri yaxşı

62
00:02:53,596 --> 00:02:56,325
olan və Avropanın şimal və

63
00:02:56,325 --> 00:03:00,100
qərbindən gələn protestantlar idilər.

64
00:03:00,100 --> 00:03:03,657
Vətəndaş müharibəsindən sonra

65
00:03:03,657 --> 00:03:06,200
ABŞ-da mövcud olan iş imkanları

66
00:03:06,200 --> 00:03:07,742
və digər faktorlar ölkəyə

67
00:03:07,742 --> 00:03:11,450
müxtəlif insanlar cəlb edir.

68
00:03:11,450 --> 00:03:13,849
Bu yeni immiqrantlar, əsasən,

69
00:03:13,849 --> 00:03:16,805
cənubi və şərqi Avropadan,

70
00:03:16,805 --> 00:03:19,180
Meksikadan, Asiyadan idilər və

71
00:03:19,180 --> 00:03:22,331
əvvəlki immiqrantlardan özlərinin

72
00:03:22,331 --> 00:03:25,407
dəri rənginə, aşağı maddi

73
00:03:25,407 --> 00:03:28,850
vəziyyətlərinə, katolik, yaxud yəhudi

74
00:03:28,850 --> 00:03:30,400
olmalarına görə fərqlənirdilər.

75
00:03:30,400 --> 00:03:31,940
Əlavə olaraq afroamerikalılar da

76
00:03:31,940 --> 00:03:33,990
cənubdan şimal və Orta Qərb

77
00:03:33,990 --> 00:03:37,290
şəhərlərinə köçməyə başladılar.

78
00:03:37,290 --> 00:03:39,430
Bu yeni immiqrant və miqrantlar böyük

79
00:03:39,430 --> 00:03:42,794
işçi qüvvəsi mənasına gəlirdi.

80
00:03:42,794 --> 00:03:45,410
Bəs nəyə görə bütün bu insanlar 
şəhərlərə köçürdülər?

81
00:03:45,410 --> 00:03:48,928
Gəlin qızıla bürünmüş dövrdə buna təkan

82
00:03:48,928 --> 00:03:51,452
verən və şəhər həyatında insanları

83
00:03:51,452 --> 00:03:55,080
cəlb edən bəzi amillərə nəzər salaq.

84
00:03:55,080 --> 00:03:58,410
Təkanverici amillər insanları 
öz yaşayış yerlərini

85
00:03:58,410 --> 00:04:02,160
tərk etməyə məcbur edən amillərdir.

86
00:04:02,160 --> 00:04:04,561
Birinci səbəb kimi kasıblıq 
və maddi vəziyyətin

87
00:04:04,561 --> 00:04:07,730
yaxşı olmamasını göstərə bilərik.

88
00:04:07,730 --> 00:04:10,414
Kənd təsərrüfatının 
maşınlaşdırılması fermerlərin

89
00:04:10,414 --> 00:04:13,300
işinə heç də müsbət təsir göstərmir.

90
00:04:13,300 --> 00:04:16,746
Miqrasiya edən insanların təxminən 
1/3 hissəsi fermaları tərk edib

91
00:04:16,746 --> 00:04:20,930
sənaye işlərində çalışmağı 
düşünən amerikalılar idi.

92
00:04:20,930 --> 00:04:23,410
Digər təkanverici amil

93
00:04:23,410 --> 00:04:25,100
diskriminasiya və təqiblər idi.

94
00:04:25,100 --> 00:04:26,300
Rusiya hökuməti

95
00:04:26,300 --> 00:04:29,870
bu dövrdə yəhudilərə

96
00:04:29,870 --> 00:04:30,880
qarşı kəskin dözülməzlik nümayiş

97
00:04:30,880 --> 00:04:32,810
etdirərək Avropada etnik

98
00:04:32,810 --> 00:04:35,490
təmizləmə siyasəti həyata keçirir.

99
00:04:35,490 --> 00:04:39,020
Cənubi Amerikada Cim Krou 
qanunlarının yaranması və

100
00:04:39,020 --> 00:04:42,120
afroamerikalılara qarşı 
linçin artması onları

101
00:04:42,120 --> 00:04:45,530
yaşadıqları yerləri tərk 
etməyə məcbur edir.

102
00:04:45,530 --> 00:04:49,380
Bəs şəhərlərin hansı "cəlbedici" tərəfləri
onları burada qalmağa vadar edir?

103
00:04:49,380 --> 00:04:52,370
İlkin səbəb budur ki, immiqrantların bir 
çoxu şəhərlərə gəldikdən sonra buranı

104
00:04:52,370 --> 00:04:54,480
tərk etmək üçün kifayət 
qədər pula sahib deyildilər.

105
00:04:54,480 --> 00:04:57,040
Ona görə də geri qayıda bilmirlər.

106
00:04:57,040 --> 00:04:59,180
Digər əsas səbəb isə iş imkanlarının

107
00:04:59,180 --> 00:05:01,050
məhz şəhərlərdə olması idi.

108
00:05:01,050 --> 00:05:04,010
Buxar mühərriki və elektrifikasiyanın
inkişafı fabrik-zavodları

109
00:05:04,010 --> 00:05:07,430
suyollarından kənarda da 
inşa etməyə imkan verdi.

110
00:05:07,430 --> 00:05:10,220
Başqa sözlə, şəhərlər sənaye 
mərkəzlərinə çevrildilər.

111
00:05:10,220 --> 00:05:12,910
Hər şəhər, əsasən, bir sahə 
üzrə inkişaf edirdi:

112
00:05:12,910 --> 00:05:17,250
Pitsburq polad istehsalı üzrə, Çikaqo

113
00:05:17,250 --> 00:05:20,840
ət qablaşdırılması, Nyu-York 
isə geyim istehsalı üzrə.

114
00:05:20,840 --> 00:05:24,520
Şəhərlərdə artıq müxtəlif 
icmalar da yaranır.

115
00:05:24,520 --> 00:05:27,710
Əvvəlki immiqrantlar geridə 
qoyduqları ailələrinə

116
00:05:27,710 --> 00:05:29,610
köçmək üçün maddi yardım və özləri

117
00:05:29,610 --> 00:05:32,520
haqda məlumat göndərə bilirdilər.

118
00:05:32,520 --> 00:05:35,770
Bu, şəhərlərdə qonşuluq əlaqələrinin 
inkişafına səbəb oldu:

119
00:05:35,770 --> 00:05:37,459
oxşar tarixi keçmişə sahib

120
00:05:37,459 --> 00:05:40,166
insanlar eyni dildə danışır, 
eyni yeməkləri yeyir

121
00:05:40,166 --> 00:05:42,570
və bir-birlərinə yardım edirdilər.

122
00:05:42,570 --> 00:05:43,702
Bu etnik anklavlarda insanlar öz

123
00:05:43,702 --> 00:05:46,440
dillərində qəzet ala və hətta teatr

124
00:05:46,440 --> 00:05:49,027
tamaşalarına da baxa bilirdilər.

125
00:05:49,027 --> 00:05:51,540
İndi isə gəlin həmin dövrdə

126
00:05:51,540 --> 00:05:53,821
Amerikaya köçmüş iki

127
00:05:53,821 --> 00:05:57,030
immiqrantla tanış olaq.

128
00:05:57,030 --> 00:06:00,230
Bunlardan birincisi 1880-ci ildə, 
16 yaşında ikən

129
00:06:00,230 --> 00:06:05,230
Çindən San Fransiskoya 
köçmüş Lii Çudur.

130
00:06:05,320 --> 00:06:06,153
O yazırdı:

131
00:06:06,153 --> 00:06:07,577
"Mən San Fransiskoya gələndə çinlilərin

132
00:06:07,577 --> 00:06:10,042
təcrid aktı hələ qəbul olunmamışdı.

133
00:06:10,042 --> 00:06:12,327
Yarı ac, yarı tox idim, çünki bu əcnəbi

134
00:06:12,327 --> 00:06:14,049
xalqın yeməklərini yeməkdən çəkinirdim.

135
00:06:14,049 --> 00:06:16,537
Bir neçə gün çinlilər üçün ayrılmış 
sığınacaqda qaldıqdan sonra

136
00:06:16,537 --> 00:06:17,747
özümü daha yaxşı hiss etməyə başladım.

137
00:06:17,747 --> 00:06:19,897
Bir şəxsin yardımı ilə amerikalı bir ailə

138
00:06:19,897 --> 00:06:21,317
məni qulluqçu kimi işə götürdü.

139
00:06:21,317 --> 00:06:23,077
Çalışmağa başlayanda ingilis dilində

140
00:06:23,077 --> 00:06:24,927
bir söz belə bilmirdim,

141
00:06:24,927 --> 00:06:26,355
ev işlərindən isə başım çıxmırdı.

142
00:06:26,355 --> 00:06:28,747
Ev sahibəsinin nə dediyini başa düşmürdüm,

143
00:06:28,747 --> 00:06:32,427
ona görə də mənə necə bişirməli, yumalı, 
ütüləməli, süpürməli, toz almalı,

144
00:06:32,427 --> 00:06:35,877
yataqları toplamalı, qab yumalı, pəncərə 
silməli, boyamalı, bıçaq

145
00:06:35,877 --> 00:06:38,127
və çəngəlləri parlatmalı 
olduğumu göstərərək öyrətdi.

146
00:06:38,127 --> 00:06:38,960
6 aydan sonra

147
00:06:38,960 --> 00:06:41,097
artıq hər şeyin öhdəsindən 
bacarıqla gəlirdim.

148
00:06:41,097 --> 00:06:43,337
Həftəlik qazandığım 5 dolların

149
00:06:43,337 --> 00:06:45,587
4 dollar 25 sentini kənara qoyurdum.

150
00:06:45,587 --> 00:06:47,157
Müəyyən qədər ingilis dili də öyrənmişdim.

151
00:06:47,157 --> 00:06:49,457
Ailəmə pul da göndərirdim.

152
00:06:49,457 --> 00:06:52,307
Yaxşı geyinməyimə, tez-tez Çin 
teatrına getməyimə

153
00:06:52,307 --> 00:06:53,968
və Çin qəsəbəsində nahar

154
00:06:53,968 --> 00:06:56,047
etməyimə baxmayaraq ilk

155
00:06:56,047 --> 00:06:59,120
6 ayda artıq 50 dollar toplaya bilmişdim."

156
00:06:59,120 --> 00:07:01,163
İkinci immiqrant Belarusdan

157
00:07:01,163 --> 00:07:04,482
Bostona 1894-cü ildə, 13

158
00:07:04,482 --> 00:07:08,650
yaşında ikən köçən Meri Entindir.

159
00:07:08,650 --> 00:07:09,483
O yazırdı:

160
00:07:09,483 --> 00:07:13,087
"İlk yeməyimiz çox fərqli bir təcrübə idi.

161
00:07:13,087 --> 00:07:16,127
Atam qabında müxtəlif yazılar

162
00:07:16,127 --> 00:07:18,527
olan konserv məhsullarından

163
00:07:18,527 --> 00:07:20,177
müxtəlif yeməklər hazırlayırdı.

164
00:07:20,177 --> 00:07:22,507
O bizə "banan" adlanan qəribə,

165
00:07:22,507 --> 00:07:25,347
sürüşkən bir meyvə göstərmək istəmiş,

166
00:07:25,347 --> 00:07:27,367
ancaq həmin an bundan vaz keçmişdi.

167
00:07:27,367 --> 00:07:30,037
Buradakı ikinci günümüzdə balaca 
bir qız bizə yaxınlaşaraq

168
00:07:30,037 --> 00:07:32,327
məktəbə getməyi təklif etdi.

169
00:07:32,327 --> 00:07:34,827
Atamdan fərqli olaraq biz beşimiz

170
00:07:34,827 --> 00:07:36,987
ingiliscə bir neçə söz bilirdik.

171
00:07:36,987 --> 00:07:38,177
Bunlardan biri məktəb sözü idi

172
00:07:38,177 --> 00:07:39,087
və qızcığazın nə demək 
istədiyini başa düşdük.

173
00:07:39,087 --> 00:07:41,647
Dünənə qədər bizi tanımayan,
adlarımızı belə tələffüz

174
00:07:41,647 --> 00:07:43,337
edə bilməyən, bizdən heç də

175
00:07:43,337 --> 00:07:45,287
yaxşı geyinməmiş bu uşaq bizə Bostonun

176
00:07:45,287 --> 00:07:47,646
azad təhsil imkanını təklif edirdi.

177
00:07:47,646 --> 00:07:50,697
Biz başdan ayağa qədər amerikalı kimi

178
00:07:50,697 --> 00:07:53,517
geyinmək üçün mağazalara getdik.

179
00:07:53,517 --> 00:07:56,047
Dəmir sobanın sirlərini, 
paltaryuma taxtası və

180
00:07:56,047 --> 00:07:58,127
danışma borusundan istifadə etməyi,

181
00:07:58,127 --> 00:08:00,207
ən önəmlisi isə ingilis 
dilini öyrənməli idik.

182
00:08:00,207 --> 00:08:02,487
Xor görülən köhnə paltarlarımızla yanaşı

183
00:08:02,487 --> 00:08:05,957
yəhudi adlarımızı da geridə qoyduq.

184
00:08:05,957 --> 00:08:07,107
Bir neçə ildən sonra

185
00:08:07,107 --> 00:08:09,607
dostlarımızdan ibarət bir komitə

186
00:08:09,607 --> 00:08:10,587
köhnə adlarımızın

187
00:08:10,587 --> 00:08:13,280
Amerika versiyalarını yaratdı."

188
00:08:13,280 --> 00:08:16,380
Bəs siz Lii Çu və Meri Entinin təcrübələri

189
00:08:16,380 --> 00:08:20,110
arasında hansı oxşar və fərqli 
cəhətləri görürsünüz?

190
00:08:20,110 --> 00:08:22,950
Sizcə, Amerikaya köçmə səbəbləri nə idi

191
00:08:22,950 --> 00:08:25,448
və həyatları qarşıdan

192
00:08:25,448 --> 00:08:27,753
gələn illərdə necə olacaq?