WEBVTT 00:00:01.000 --> 00:00:03.000 Bugün sizlere biraz 00:00:03.000 --> 00:00:06.000 öngörülebilir mantıksızlıktan bahsetmek istiyorum. 00:00:06.000 --> 00:00:10.000 Benim öngörülebilir mantıksızlığa ilgim 00:00:10.000 --> 00:00:13.000 uzun yıllar önce hastanede başladı. 00:00:13.000 --> 00:00:17.000 Kötü bir şekilde yanmıştım. 00:00:17.000 --> 00:00:20.000 Ve hastanede uzun süre geçirince 00:00:20.000 --> 00:00:23.000 çeşit çeşit mantıksızlık görüyorsunuz. 00:00:23.000 --> 00:00:28.000 Yanık bölümünde canımı en çok sıkan şey 00:00:28.000 --> 00:00:32.000 hemşirelerin sargı bezlerimi çıkarma süreciydi. 00:00:33.000 --> 00:00:35.000 Eminim hepiniz en az bir kere yara bandı sökmüşsünüzdür, 00:00:35.000 --> 00:00:38.000 ve bunu nasıl yapmanın daha iyi olacağını düşünmüşsünüzdür. 00:00:38.000 --> 00:00:42.000 Birden mi çekmek lazım --kısa süreli ama keskin bir acıyla-- 00:00:42.000 --> 00:00:44.000 yoksa yavaşça mı çekmeli? 00:00:44.000 --> 00:00:48.000 Daha uzun bir sürede, fakat her saniye daha az acıyla. 00:00:48.000 --> 00:00:51.000 Bunlardan hangisi doğru yaklaşım? NOTE Paragraph 00:00:51.000 --> 00:00:55.000 Benim bölümümdeki hemşirelere göre doğru yol 00:00:55.000 --> 00:00:58.000 hızlıca çekmekti, bu yüzden sıkıca tutar, çeker; tekrar tutar, çeker 00:00:58.000 --> 00:01:00.000 tutar ve çekerlerdi. 00:01:00.000 --> 00:01:04.000 Ve vücudumun yüzde 70'i yanık olduğundan, bu bir saat kadar sürüyordu. 00:01:04.000 --> 00:01:07.000 Tahmin edeceğiniz üzere, 00:01:07.000 --> 00:01:11.000 bu yüksek yoğunluktaki çekme anından nefret ediyordum. 00:01:11.000 --> 00:01:13.000 Onlarla bunu tartışmaya çalışıp derdim ki, 00:01:13.000 --> 00:01:14.000 "Neden farklı birşey denemiyoruz? 00:01:14.000 --> 00:01:16.000 Neden biraz daha uzun süre harcayıp -- 00:01:16.000 --> 00:01:21.000 belki bir yerine iki saat harcayıp -- daha az yoğunlukta yapmıyoruz? 00:01:21.000 --> 00:01:23.000 Ve hemşireler bana iki şey söylediler. 00:01:23.000 --> 00:01:27.000 Bana hastayı doğru şekilde anladıklarını -- 00:01:27.000 --> 00:01:30.000 hastanın hissettiği acıyı olduğunca azaltmanın yolunu bildiklerini -- 00:01:30.000 --> 00:01:33.000 bir de "hasta" kelimesinin anlamının 00:01:33.000 --> 00:01:35.000 fikir vermek ya da müdahale etmek olmadığını söylediler... 00:01:35.000 --> 00:01:38.000 Ayrıca bu sadece İbranicede değil. 00:01:38.000 --> 00:01:41.000 Her dilde aynı deneyimle karşılaştım. NOTE Paragraph 00:01:41.000 --> 00:01:45.000 Ve, bilmelisiniz ki, yapabileceğim fazla birşey yoktu, 00:01:45.000 --> 00:01:48.000 ve aynı şekilde yapmaya devam ettiler. 00:01:48.000 --> 00:01:50.000 Üç sene kadar sonra, hastaneden ayrıldığımda, 00:01:50.000 --> 00:01:53.000 üniversitede çalışmaya başladım. 00:01:53.000 --> 00:01:56.000 Öğrendiğim en önemli derslerden biri şuydu: 00:01:56.000 --> 00:01:58.000 bir deney yöntemi var; 00:01:58.000 --> 00:02:02.000 eğer bir sorunuz varsa ve bu sorunun daha soyut bir benzerini yaratabilirseniz 00:02:02.000 --> 00:02:06.000 ve bu soyut soruyu inceleyebilirseniz, 00:02:06.000 --> 00:02:08.000 belki dünya hakkında birşeyler öğrenebilirsiniz. NOTE Paragraph 00:02:08.000 --> 00:02:10.000 Ben de bunu yaptım. 00:02:10.000 --> 00:02:11.000 Hala merak ediyordum, 00:02:11.000 --> 00:02:13.000 sargı bezini yanık hastalarından nasıl çıkarmalı? 00:02:13.000 --> 00:02:16.000 İlk başlarda fazla araştırma param yoktu, 00:02:16.000 --> 00:02:20.000 o yüzden hırdavat dükkanına gittim ve bir tane marangoz mengenesi aldım. 00:02:20.000 --> 00:02:24.000 Ve insanları laboratuvara getirip, parmaklarını mengeneye koyardım, 00:02:24.000 --> 00:02:26.000 sonra biraz daha sıkıştırırdım. NOTE Paragraph 00:02:26.000 --> 00:02:28.000 (Kahkaha) NOTE Paragraph 00:02:28.000 --> 00:02:31.000 Uzun süreler ve kısa süreler boyunca parmaklarını sıkıştırır, 00:02:31.000 --> 00:02:33.000 acıyı arttırırdım ya da azaltırdım, 00:02:33.000 --> 00:02:37.000 ara vererek ya da ara vermeden -- türlü çeşitte acı. 00:02:37.000 --> 00:02:39.000 İnsanların canını biraz acıttıktan sonra, onlara sorardım, 00:02:39.000 --> 00:02:41.000 Bu ne kadar acıdı? Peki ya bu ne kadar acıdı? 00:02:41.000 --> 00:02:43.000 Ya da, eğer bu son ikisi arasından seçecek olsaydın, 00:02:43.000 --> 00:02:45.000 hangisini seçerdin? NOTE Paragraph 00:02:45.000 --> 00:02:48.000 (Kahkaha) NOTE Paragraph 00:02:48.000 --> 00:02:51.000 Bunu bir süre yapmaya devam ettim. NOTE Paragraph 00:02:51.000 --> 00:02:53.000 (Kahkaha) NOTE Paragraph 00:02:53.000 --> 00:02:57.000 Ve, her iyi akademik proje gibi, daha fazla mali destek aldım. 00:02:57.000 --> 00:02:59.000 Seslere, elektrik şoklarına geçtim -- 00:02:59.000 --> 00:03:04.000 hatta insanlara çok daha fazla acı hissettiren bir acı kıyafetim bile vardı. NOTE Paragraph 00:03:04.000 --> 00:03:08.000 Ama bu sürecin sonunda 00:03:08.000 --> 00:03:11.000 hemşirelerin haksız olduğu ortaya çıktı. 00:03:11.000 --> 00:03:14.000 Bunlar iyi niyetli harika insanlar, 00:03:14.000 --> 00:03:16.000 ve de oldukça tecrübeliler, fakat yine de 00:03:16.000 --> 00:03:20.000 öngörülebilir ve tahmin edilebilir bir şekilde sürekli hata yapıyorlardı. 00:03:20.000 --> 00:03:23.000 Anlaşıldı ki, aslında zamanı, 00:03:23.000 --> 00:03:25.000 keskinlikle aynı şekilde algılamadığımız için, 00:03:25.000 --> 00:03:29.000 süreç daha uzun ve acı daha az keskin olsa 00:03:29.000 --> 00:03:31.000 ben daha az acı çekebilirdim. 00:03:31.000 --> 00:03:34.000 Anlaşıldı ki, suratımla başlamak daha iyi olurdu, 00:03:34.000 --> 00:03:36.000 çünkü yüz daha hassas bir bölgedir, ve bacaklarıma doğru devam etmek, 00:03:36.000 --> 00:03:39.000 böylece zaman içerisinde daha iyi hissederdim -- 00:03:39.000 --> 00:03:40.000 bu da acıyı azaltırdı. 00:03:40.000 --> 00:03:42.000 Ayrıca acıya iyi gelebilecek başka birşey de 00:03:42.000 --> 00:03:44.000 bazen ara vermek olurdu, böylece acıdan biraz sıyrılabilirdim. 00:03:44.000 --> 00:03:46.000 Bunların hepsi yapılabilecek harika şeyler, 00:03:46.000 --> 00:03:49.000 ama hemşirelerimin hiçbirinden haberi yoktu. NOTE Paragraph 00:03:49.000 --> 00:03:50.000 O noktadan itibaren düşünmeye başladım, 00:03:50.000 --> 00:03:53.000 acaba hemşireler dünyada bu tarz hataları yapan tek insanlar mı, 00:03:53.000 --> 00:03:56.000 yoksa bu daha genel bir durum mu? 00:03:56.000 --> 00:03:58.000 Ortaya çıktı ki bu oldukça genel bir durum -- 00:03:58.000 --> 00:04:01.000 yaptığımız bir sürü hata var. 00:04:01.000 --> 00:04:06.000 Size mantıksızlık ile ilgili bir örnek vermek istiyorum, 00:04:06.000 --> 00:04:09.000 size hileden bahsedeceğim. 00:04:09.000 --> 00:04:11.000 Hile konusunu seçtim, çünkü bu konu ilgi çekici, 00:04:11.000 --> 00:04:13.000 diğer yandan da sanıyorum bize 00:04:13.000 --> 00:04:16.000 içinde olduğumuz borsa durumu hakkında birşeyler anlatacak. 00:04:16.000 --> 00:04:19.000 Benim hileye olan ilgim 00:04:19.000 --> 00:04:21.000 Enron'un ortaya çıkışı ve aniden patlaması sırasında başladı 00:04:21.000 --> 00:04:24.000 ve bu süreçte yaşananları değerlendirmeye başladım. 00:04:24.000 --> 00:04:25.000 Acaba ortada sadece 00:04:25.000 --> 00:04:28.000 bunları yapabilecek birkaç çürük elma mı var, 00:04:28.000 --> 00:04:30.000 yoksa daha bulaşıcı bir durumdan mı bahsediyoruz, 00:04:30.000 --> 00:04:34.000 öyle ki aslında şekilde davranabilecek bir sürü insan var? NOTE Paragraph 00:04:34.000 --> 00:04:38.000 Genelde yaptığımız gibi, basit bir deney yapmaya karar verdim. 00:04:38.000 --> 00:04:39.000 Deneyin gidişatı şöyle: 00:04:39.000 --> 00:04:42.000 Denek olduğunuzu düşünelim, size bir parça kağıt veriyorum 00:04:42.000 --> 00:04:46.000 üzerinde 20 tane basit, herkesin çözebileceği matematik sorusu var, 00:04:46.000 --> 00:04:48.000 ama size yeterince zaman vermiyorum. 00:04:48.000 --> 00:04:50.000 Beş dakika sonunda da: 00:04:50.000 --> 00:04:53.000 "Kağıtları bana uzatın, size her soru için bir dolar vereceğim." 00:04:53.000 --> 00:04:57.000 İnsanlar soruları çözerdi. 4'er dolar verirdim -- 00:04:57.000 --> 00:04:59.000 insanlar ortalamada 4 soru çözüyorlardı. 00:04:59.000 --> 00:05:02.000 Bazılarını ise hile yapmaya ayartırdım. 00:05:02.000 --> 00:05:03.000 Onlara kağıtlari dağıtırdım. 00:05:03.000 --> 00:05:05.000 Beş dakika bittiğinde, derdim ki, 00:05:05.000 --> 00:05:06.000 "Lütfen kağıdı yırtıp, parçalayın. 00:05:06.000 --> 00:05:09.000 Parçaları cebinize ya da çantanıza koyun, 00:05:09.000 --> 00:05:12.000 ve bana kaç tane soruyu çözebildiğinizi söyleyin." 00:05:12.000 --> 00:05:15.000 Bu sefer insanlar ortalama yedi soru çözmeye başladılar. 00:05:15.000 --> 00:05:20.000 Yani, aralarında sadece birkaç çürük elma varmış değildi -- 00:05:20.000 --> 00:05:23.000 birkaç insan çok hile yapıyor gibi değildi-- 00:05:23.000 --> 00:05:26.000 Aksine, gördüğümüz birçok insanın birazcık hile yaptığıydı. NOTE Paragraph 00:05:26.000 --> 00:05:29.000 Ekonomik teoride, 00:05:29.000 --> 00:05:32.000 hilekarlık çok kolay bir maliyet-kazanç karşılaştırmasıdır. 00:05:32.000 --> 00:05:34.000 Dersiniz ki, yakalanma ihtimalim nedir? 00:05:34.000 --> 00:05:37.000 Hile yaparak ne kadar kazanacağım? 00:05:37.000 --> 00:05:39.000 Ve eğer yakalanırsam, cezam ne kadar ağır olacak? 00:05:39.000 --> 00:05:41.000 Ve bu seçenekleri tartarsınız -- 00:05:41.000 --> 00:05:43.000 kolay bir maliyet-kazanç hesabı yaparsınız, 00:05:43.000 --> 00:05:46.000 ve bu suçu işlemenin değip değmeyeceğine karar verirsiniz. 00:05:46.000 --> 00:05:48.000 Biz de bunu sınamaya çalışıyoruz. 00:05:48.000 --> 00:05:52.000 Bazı insanlar için ne kadar para kazanabileceklerini değiştirdik -- 00:05:52.000 --> 00:05:53.000 ne kadar para çalabileceklerini. 00:05:53.000 --> 00:05:56.000 Bir soru için 10 sent (kuruş) ödedik, 50 sent ödedik, 00:05:56.000 --> 00:05:59.000 bir dolar, beş dolar, on dolar. NOTE Paragraph 00:05:59.000 --> 00:06:03.000 Masadaki para arttıkça, insanların daha çok hile yapmasını beklersiniz, 00:06:03.000 --> 00:06:06.000 ama bu aslında doğru değil. 00:06:06.000 --> 00:06:09.000 Birçok insan küçük hilelerle, küçük miktarlarda çaldılar. 00:06:09.000 --> 00:06:12.000 Peki yakalanma ihtimali? 00:06:12.000 --> 00:06:14.000 Bazı insanlar kağıdın sadece yarısını parçaladı, 00:06:14.000 --> 00:06:15.000 böylece bir miktar delil vardı. 00:06:15.000 --> 00:06:17.000 Bazı insanlar bütün kağıdı parçaladı. 00:06:17.000 --> 00:06:20.000 Bazı insanlar bütün kağıdı parçalayıp, sınıftan çıkıp, 00:06:20.000 --> 00:06:23.000 kendi ücretlerinii içinde 100 dolardan fazla para olan kaseden ödediler. 00:06:23.000 --> 00:06:26.000 Beklentiniz, yakalanma ihtimali azaldıkça, 00:06:26.000 --> 00:06:29.000 insanların daha çok hile yapmasıysa, bu gene yanlış. 00:06:29.000 --> 00:06:32.000 Yine, birçok insan az bir miktarda hile yaptı 00:06:32.000 --> 00:06:35.000 ve bu ekonomik teşviklere karşı duyarsızlardı. NOTE Paragraph 00:06:35.000 --> 00:06:36.000 Biz de dedik ki "Eğer insanlar 00:06:36.000 --> 00:06:41.000 ekonomik teori açıklamalarına, bu etkilere duyarsız değillerse, 00:06:41.000 --> 00:06:44.000 acaba burada ne oluyor?" 00:06:44.000 --> 00:06:47.000 belki de buradaki olayı iki etki oluşturdu diye düşündük. 00:06:47.000 --> 00:06:49.000 Bir yanda, hepimiz aynaya bakıp 00:06:49.000 --> 00:06:52.000 kendimiz hakkında iyi hissedebilmek istiyoruz, dolayısıyla hile yapmak istemiyoruz. 00:06:52.000 --> 00:06:54.000 Öbür tarafta, azıcık hile de yapabiliriz, 00:06:54.000 --> 00:06:56.000 ve yine de kendimiz hakkında iyi hissedebiliriz. 00:06:56.000 --> 00:06:57.000 Yani, belki burada olan 00:06:57.000 --> 00:06:59.000 aşamayacağımız bir hile sınırı var, 00:06:59.000 --> 00:07:03.000 ama gene de az oranda hile yapmaktan faydalanabiliriz, 00:07:03.000 --> 00:07:06.000 kendimiz hakkındaki düşüncelerimizi etkilemediği sürece. 00:07:06.000 --> 00:07:09.000 Buna kişisel belirsizlik katsayısı diyoruz. NOTE Paragraph 00:07:10.000 --> 00:07:14.000 Peki, kişisel belirsizlik katsayısını nasıl ölçersiniz? 00:07:14.000 --> 00:07:18.000 İlk önce dedik ki, bu katsayıyı nasıl azaltabiliriz? 00:07:18.000 --> 00:07:20.000 İnsanları laboratuvara getirdik ve dedik ki, 00:07:20.000 --> 00:07:22.000 "Sizin için iki görevimiz var bugün." 00:07:22.000 --> 00:07:23.000 Önce insanların yarısına 00:07:23.000 --> 00:07:25.000 lisede okudukları 10 kitabı hatırlamalarını söyledik, 00:07:25.000 --> 00:07:28.000 ya da On Emiri hatırlamalarını söyledik, 00:07:28.000 --> 00:07:30.000 ve sonra onları hile yapmaya teşvik ettik. 00:07:30.000 --> 00:07:33.000 Gördük ki On Emiri hatırlamaya çalışan insanlar -- 00:07:33.000 --> 00:07:35.000 ve kimse On Emirin hepsini hatırlayamadı -- 00:07:36.000 --> 00:07:40.000 ama o On Emiri hatırlmaya çalışan insanlar 00:07:40.000 --> 00:07:43.000 kopya çekme imkanı verildiğinde, kesinlikle kopya çekmediler. 00:07:43.000 --> 00:07:45.000 Daha dindar insanlar -- 00:07:45.000 --> 00:07:46.000 On Emirin daha çoğunu hatırlayanlar -- daha az hile yapmış değillerdi 00:07:46.000 --> 00:07:48.000 ve daha az dindar insanlar -- 00:07:48.000 --> 00:07:49.000 On Emirin neredeyse hiçbirini hatırlayamayanlar -- 00:07:49.000 --> 00:07:51.000 daha çok hile yapmış değildi. 00:07:51.000 --> 00:07:55.000 On Emiri hatırlamaya çalışmayı düşündükleri anda, insanlar 00:07:55.000 --> 00:07:56.000 hile yapmayı bıraktı. 00:07:56.000 --> 00:07:58.000 Hatta, kendilerini ateist ilan edenlere bile 00:07:58.000 --> 00:08:02.000 İncil'in üzerine yemin ettirdiğimizde ve kopya çekme imkanı verdiğimizde, 00:08:02.000 --> 00:08:04.000 hiç kopya çekmediler. 00:08:06.000 --> 00:08:08.000 Öyle ki, On Emiri eğitim düzenine koymak 00:08:08.000 --> 00:08:10.000 çok zor birşey, o yüzden dedik ki, 00:08:10.000 --> 00:08:12.000 "Neden insanlara bir onur yasası imzalatmıyoruz?" 00:08:12.000 --> 00:08:14.000 Bizde insanlara şunu imzalattık; 00:08:14.000 --> 00:08:18.000 "MIT onur yasasının bu kısa araştırmada geçerli olduğunun farkındayım." 00:08:18.000 --> 00:08:21.000 Sonra bu kağıdı parçaladılar. Kesinlikle kopya çeken olmadı. 00:08:21.000 --> 00:08:22.000 Ve bu özellikle ilginç bir durum, 00:08:22.000 --> 00:08:24.000 çünkü MIT'nin bir onur yasası yok. 00:08:24.000 --> 00:08:29.000 (Kahkaha) NOTE Paragraph 00:08:29.000 --> 00:08:33.000 Yani. bütün bunlar bu belirsizlik katsayısını azaltmak içindi. 00:08:33.000 --> 00:08:36.000 Peki ya belirsizlik katsayısını arttırmak? 00:08:36.000 --> 00:08:38.000 İlk deney -- MIT'yi gezdim 00:08:38.000 --> 00:08:41.000 ve buzdolaplarına 6'lık kola kutuları koydum -- 00:08:41.000 --> 00:08:43.000 bunlar üniversite öğrencileri için ortak buzdolaplarıydı. 00:08:43.000 --> 00:08:46.000 Ve, bizim teknik olarak kolanın yarı ömrü dediğimiz 00:08:46.000 --> 00:08:50.000 olguyu -- buzdolabında ne kadar durabiliyor? -- ölçmek adına geri geldim. 00:08:50.000 --> 00:08:53.000 Bekleneceği gibi, çok uzun süre durmuyor. İnsanlar kolaları alıyorlar. 00:08:53.000 --> 00:08:57.000 Bunun tersine, içinde altı tane bir dolar olan tabağı alıp, 00:08:57.000 --> 00:09:00.000 aynı buzdolaplarına koydum. 00:09:00.000 --> 00:09:01.000 Hiçbiri kaybolmadı. NOTE Paragraph 00:09:01.000 --> 00:09:04.000 Tabi ki, bu iyi bir toplumsal bilim deneyi değil, 00:09:04.000 --> 00:09:07.000 o yüzden bunu daha iyi yapabilmek için aynı deneyi 00:09:07.000 --> 00:09:09.000 sizlere daha önceden anlattığım gibi yaptım. 00:09:09.000 --> 00:09:12.000 İnsanların 3'te 1'ine kağıtları verdik ve bunlar bize geri verildi. 00:09:12.000 --> 00:09:15.000 3'te 1'ine kağıtları verdik ve onlar bu kağıtları parçaladılar, 00:09:15.000 --> 00:09:16.000 bize gelip dediler ki, 00:09:16.000 --> 00:09:19.000 "Deneyci Bey, ben X tane soru çözdüm. Bana X dolar verin." 00:09:19.000 --> 00:09:22.000 3'te 1'i kağıdı parçaladıktan sonra 00:09:22.000 --> 00:09:24.000 bize gelip dediler ki, 00:09:24.000 --> 00:09:30.000 "Deneyci Bey, ben X tane soru çözdüm. Bana X tane jeton verin." 00:09:30.000 --> 00:09:33.000 Onları dolarla ödemedik. Başka birşeyle ödedik. 00:09:33.000 --> 00:09:36.000 Ve bu başka birşeyi alıp, yana doğru 4 metre yürüyüp, 00:09:36.000 --> 00:09:38.000 dolara bozdurdular. NOTE Paragraph 00:09:38.000 --> 00:09:40.000 Şimdi şu mantık hakkında bir düşünün. 00:09:40.000 --> 00:09:43.000 Bir kalemi iş yerinden alıp, eve götürmek hakkında ne kadar kötü hissedersiniz, 00:09:43.000 --> 00:09:45.000 peki eğer bunu önemsiz bir para kutusundan 10 kuruş 00:09:45.000 --> 00:09:47.000 almakla karşılaştırırsanız? 00:09:47.000 --> 00:09:50.000 Bu iki şey çok farklı geliyor insana. 00:09:50.000 --> 00:09:53.000 Bir kaç saniye de olsa para fikrinden uzaklaşıp 00:09:53.000 --> 00:09:56.000 ödemenin jetonla yapılması bir farklılık yaratır mıydı? 00:09:56.000 --> 00:09:58.000 Deneklerimiz iki kat daha fazla hile yaptılar. 00:09:58.000 --> 00:10:00.000 Size bu konu ve borsa hakkında 00:10:00.000 --> 00:10:02.000 ne düşündüğümü bir dakika sonra açıklayacağım. 00:10:03.000 --> 00:10:07.000 Ama bu Enron'la olan büyük problemimi çözmedi, 00:10:07.000 --> 00:10:10.000 çünkü Enron'da sosyal öğeler de söz konusu. 00:10:10.000 --> 00:10:11.000 Herkes diğerlerinin nasıl davrandığını görüyor. 00:10:11.000 --> 00:10:13.000 Aslında her gün haberlerde dolandırıcılara 00:10:13.000 --> 00:10:15.000 dair örnekler görüyoruz. 00:10:15.000 --> 00:10:18.000 Bu bizde neye sebep oluyor? NOTE Paragraph 00:10:18.000 --> 00:10:19.000 Böylece başka bir deney daha yaptık. 00:10:19.000 --> 00:10:22.000 Büyük bir öğrenci grubunu deneye aldık, 00:10:22.000 --> 00:10:23.000 ödemelerini de önceden yaptık. 00:10:23.000 --> 00:10:26.000 Herkes deney öncesinde parasını bir zarf içinde aldı 00:10:26.000 --> 00:10:28.000 ve onlardan deney sırasında kazanamadıkları parayı 00:10:28.000 --> 00:10:32.000 iade etmelerini istedik. Tamam mı? 00:10:32.000 --> 00:10:33.000 Aynı şey yaşandı. 00:10:33.000 --> 00:10:35.000 İnsanlara hile yapmaları için fırsat verdiğimizde, hile yaptılar. 00:10:35.000 --> 00:10:38.000 Küçük küçük de olsa her zaman hile yaptılar. 00:10:38.000 --> 00:10:41.000 Ama bu deneyde bir de rol yapan bir öğrenciyi işe aldık. 00:10:41.000 --> 00:10:45.000 Bu aktör öğrenci, 30 saniye sonra ayağa kalkıp 00:10:45.000 --> 00:10:48.000 "Ben herşeyi çözdüm! Şimdi ne yapacağım?" diye sordu. 00:10:48.000 --> 00:10:52.000 Ve deneyci, "Herşeyi bitirdiysen, gidebilirsin" dedi. 00:10:52.000 --> 00:10:53.000 Bu kadar. Görevin tamamlandı. 00:10:53.000 --> 00:10:57.000 Şimdi, bir öğrencimiz var, --rol yapan bir öğrenci-- 00:10:57.000 --> 00:10:59.000 grubun bir parçası. 00:10:59.000 --> 00:11:01.000 Onun bir oyuncu olduğunu kimse bilmiyordu. 00:11:01.000 --> 00:11:05.000 Ve açıkça çok çok ciddi bir şekilde yine hile yaptılar. 00:11:05.000 --> 00:11:08.000 Grupta kalan diğer öğrencilere ne oldu? 00:11:08.000 --> 00:11:11.000 Daha mı az yoksa daha mı çok hile yaptılar? NOTE Paragraph 00:11:11.000 --> 00:11:13.000 Olan şuydu; 00:11:13.000 --> 00:11:17.000 Hile miktarları giydikleri sweatshirt'lerine bağlı değişkenlik gösterdi. 00:11:17.000 --> 00:11:19.000 Şöyle ki, bu deneyi 00:11:19.000 --> 00:11:22.000 Carnegie Mellon ve Pittsburgh'da yaptık. 00:11:22.000 --> 00:11:24.000 Ve Pittsburgh'da iki büyük üniversite var. 00:11:24.000 --> 00:11:27.000 Carnegie Mellon ve Pittsburgh üniversiteleri. 00:11:27.000 --> 00:11:29.000 Deneydeki deneklerin hepsi Carnegie Mellon 00:11:29.000 --> 00:11:31.000 öğrencileriydiler. 00:11:31.000 --> 00:11:35.000 Aktör öğrenci ayağa kalktığında ki o da Carnegie Mellon 00:11:35.000 --> 00:11:37.000 öğrencisiydi, gerçekten de öyleydi-- 00:11:37.000 --> 00:11:41.000 onların grubundan birisi olduğu için hile arttı. 00:11:41.000 --> 00:11:45.000 Ama üstünde Pittsburgh üniversitesinin sweatshirt'ü 00:11:45.000 --> 00:11:47.000 olduğunda hile azaldı. NOTE Paragraph 00:11:47.000 --> 00:11:50.000 (Kahkaha) NOTE Paragraph 00:11:50.000 --> 00:11:53.000 Şimdi, bu önemli, anımsayın, 00:11:53.000 --> 00:11:55.000 öğrenci ayağa kalktığı an, 00:11:55.000 --> 00:11:58.000 öğrenciler hile yapsalar da yakalanmayacaklarını açıkça anladılar. 00:11:58.000 --> 00:12:00.000 çünkü deneyi yöneten 00:12:00.000 --> 00:12:02.000 "Herşeyi bitirdin. Evine git" dedi, ve parayı alıp gitti. 00:12:02.000 --> 00:12:05.000 Yani bu defa yakalanma ihtimaline dair pek birşey yoktu. 00:12:05.000 --> 00:12:08.000 Bu hile yapmanın normları ile ilgiliydi. 00:12:08.000 --> 00:12:11.000 Bizim içimizden birisi hile yapıyorsa, bizde onu görüyorsak, 00:12:11.000 --> 00:12:15.000 grup olarak bu şekilde davranmanın daha uygun olduğunu hissediyoruz. 00:12:15.000 --> 00:12:17.000 Ama başka gruptan birisiyse, bu kötü insanlar-- 00:12:17.000 --> 00:12:19.000 Demek istediğim, bu konuda kötü değil-- 00:12:19.000 --> 00:12:21.000 ama kendimizi bağdaştırmak istemediğimiz 00:12:21.000 --> 00:12:23.000 başka bir grup veya başka bir üniversiteden birisi 00:12:23.000 --> 00:12:26.000 hile yapmışsa, aniden kişilerdeki dürüstlük farkındalığı 00:12:26.000 --> 00:12:28.000 -bir parça da On Emir'de olduğu gibi--hemen yükseliyor. 00:12:28.000 --> 00:12:32.000 ve hatta daha da az hile yapıyorlar. NOTE Paragraph 00:12:32.000 --> 00:12:36.000 Yani bu konudan hile yapmakla ilgili ne öğrenmiş olduk? 00:12:36.000 --> 00:12:39.000 Pek çok insanın hile yapabileceğini öğrendik. 00:12:39.000 --> 00:12:42.000 Küçük küçük hileler yapıyorlar. 00:12:42.000 --> 00:12:46.000 Kişilere ahlaki değerler anımsatıldığında, daha az hile yapıyorlar. 00:12:46.000 --> 00:12:49.000 Hile yapma fikrinden uzaklaşınca, 00:12:49.000 --> 00:12:53.000 örneğin para objesinden uzaklaşınca, insanlar daha çok hile yapıyor. 00:12:53.000 --> 00:12:55.000 Ve çevremizde hile yapanları gördüğümüzde, 00:12:55.000 --> 00:12:59.000 özellikle bizim grubumuzun bir parçasıysalar, hilekarlık artıyor. 00:12:59.000 --> 00:13:02.000 Peki şimdi konuya borsa açısından bakalım, 00:13:02.000 --> 00:13:03.000 ne yaşandığını düşünün. 00:13:03.000 --> 00:13:06.000 Kişilere büyük paralar ödeyip, gerçeği olduğundan 00:13:06.000 --> 00:13:08.000 birazcık farklı görmelerini sağlayacak 00:13:08.000 --> 00:13:11.000 bir durum yarattığınızda ne olur? 00:13:11.000 --> 00:13:14.000 Bu şekilde farklı görmeyi başaramazlar mı? 00:13:14.000 --> 00:13:15.000 Elbette başarırlar. 00:13:15.000 --> 00:13:16.000 Peki ya daha farklı şeyler yaparsanız, 00:13:16.000 --> 00:13:18.000 yani parayı konudan uzaklaştırırsanız? 00:13:18.000 --> 00:13:21.000 Onlara hisse, hisse opsiyonları, yan ürünler, 00:13:21.000 --> 00:13:22.000 veya mortgagelanmış güvence adını verirseniz? 00:13:22.000 --> 00:13:25.000 Daha uzak şeyler için olay bu olabilir mi, 00:13:25.000 --> 00:13:27.000 bu bir saniyelik jeton bile değil, 00:13:27.000 --> 00:13:29.000 çok uzun sürelerdir, paradan pek çok basamakla uzaklaştırılmış 00:13:29.000 --> 00:13:33.000 bu olaylarda--kişiler daha da çok hile yapmaya yöneliyor olabilir mi? 00:13:33.000 --> 00:13:35.000 Ve sosyal çevremizde böyle davranan insanları 00:13:35.000 --> 00:13:38.000 başka insanlar gördüğünde ne oluyor? 00:13:38.000 --> 00:13:42.000 Ben stok markette tüm bu güçlerin olabilecek 00:13:42.000 --> 00:13:44.000 en kötü haliyle görev aldığını düşünüyorum. NOTE Paragraph 00:13:44.000 --> 00:13:47.000 Davranış ekonomisi hakkında size daha da 00:13:47.000 --> 00:13:50.000 genel bir şey söylemek istiyorum. 00:13:50.000 --> 00:13:54.000 hayatımızda pek çok sezgimiz var 00:13:54.000 --> 00:13:57.000 ve asıl olay bu sezgisel tahminlerimizin çoğunun hatalı olmasıdır. 00:13:57.000 --> 00:14:00.000 Soru şu, bu tahmin ve sezgilerimizi test edecek miyiz? 00:14:00.000 --> 00:14:02.000 Bu sezgilerimizi özel hayatımızda, 00:14:02.000 --> 00:14:04.000 iş hayatımızda özellikle olay prensiplere dayandığında, 00:14:04.000 --> 00:14:07.000 Hiçbir Çocuk Geride Kalmadı gibi şeyleri düşündüğümüzde, 00:14:07.000 --> 00:14:10.000 yeni bir stok market yarattığınızda, 00:14:10.000 --> 00:14:13.000 ve yeni bir prensip oluşturduğunuzda-- 00:14:13.000 --> 00:14:16.000 vergilerde, sağlık sisteminde vs nasıl test edeceğinizi düşünebilirsiniz. 00:14:16.000 --> 00:14:18.000 Sezgilerimizi test etmekteki zorluk 00:14:18.000 --> 00:14:20.000 öğrendiğim en büyük dersti; 00:14:20.000 --> 00:14:22.000 hemşirelere geri döndüm, NOTE Paragraph 00:14:22.000 --> 00:14:24.000 yani onlarla konuşmak için geri gittim. 00:14:24.000 --> 00:14:27.000 ve onlara bandajları çıkarma konusunda bulduklarımı anlattım 00:14:27.000 --> 00:14:29.000 Ve çok ilginç iki şey öğrendim; 00:14:29.000 --> 00:14:31.000 Birisi Ettie, en sevdiğim hemşiremdi. 00:14:31.000 --> 00:14:35.000 bana kendisinin çektiği acıyı göz ardı ettiğimi söyledi. 00:14:35.000 --> 00:14:37.000 "Elbette, senin için çok acı vericiydi", dedi. 00:14:37.000 --> 00:14:39.000 "Ama beni bir hemşire olarak düşün, 00:14:39.000 --> 00:14:41.000 Sevdiğim, hoşlandığım birinden bandajları çıkarıyorum. 00:14:41.000 --> 00:14:44.000 ve uzun bir süre boyunca da bunu yapmak zorunda kalıyorum. 00:14:44.000 --> 00:14:47.000 Bu kadar çok işkence yaratmak benim için de iyi birşey değildi." 00:14:47.000 --> 00:14:52.000 Ve belki bir parça zorlandığı için böyle davranmıştı, öyle söyledi. 00:14:52.000 --> 00:14:55.000 Ama aslında olay bundan da ilginçti, 00:14:55.000 --> 00:15:00.000 "Senin sezginin doğru olduğunu düşünmüyordum", dedi. 00:15:00.000 --> 00:15:01.000 "Benim sezgimin doğru olduğunu düşünüyordum". 00:15:01.000 --> 00:15:03.000 Yani bütün sezgilerinizi düşününce 00:15:03.000 --> 00:15:07.000 kendi sezginizin yanlış olduğuna inanmak oldukça zor. 00:15:07.000 --> 00:15:10.000 "Gerçekten de ben kendi sezgimin doğru olduğunu düşünüyordum," dedi. 00:15:10.000 --> 00:15:12.000 kendi sezgisinin doğru olduğunu düşünüyordu, 00:15:12.000 --> 00:15:17.000 ve hatalı olup olmadığını anlamak için dahi zor bir 00:15:17.000 --> 00:15:19.000 deneye katılmayı kabul etmek onun için yine zordu. NOTE Paragraph 00:15:19.000 --> 00:15:23.000 Gerçekte, hepimizin her an içinde olduğu durum budur. 00:15:23.000 --> 00:15:26.000 Her tür şey hakkında çok güçlü sezgilerimiz var, 00:15:26.000 --> 00:15:29.000 kendi yeteneklerimize, ekonominin nasıl işlediğine, 00:15:29.000 --> 00:15:31.000 okul öğretmenlerine nasıl maaş verileceğine dair. 00:15:31.000 --> 00:15:34.000 Ama bu sezgilerimizi test etmeye başlamazsak 00:15:34.000 --> 00:15:36.000 daha iyi olmamızin imkanı yok. 00:15:36.000 --> 00:15:38.000 Sadece şunu düşünün, hemşireler sezgilerini kontrol etmeye 00:15:38.000 --> 00:15:40.000 niyetli olsalardı, hayatım çok daha iyi olabilirdi, 00:15:40.000 --> 00:15:41.000 ve eğer kendi sezgilerimiz üzerinde 00:15:41.000 --> 00:15:46.000 daha fazla sistematik deneyler yapmaya başlasak herşey nasıl daha iyi olabilir. NOTE Paragraph 00:15:46.000 --> 00:15:48.000 Çok teşekkür ediyorum.