1
00:00:07,525 --> 00:00:12,145
Во 123 НЕ, Кинескиот полимат Жанг Ханг

2
00:00:12,145 --> 00:00:15,585
го претставил неговиот најнов изум 
пред советниците на Хан.

3
00:00:15,585 --> 00:00:17,675
Голема вазна, која, како што тврдел.

4
00:00:17,675 --> 00:00:21,325
можела да предвиди кога ќе се случи 
земјотрес во кралството -

5
00:00:21,325 --> 00:00:24,595
вклучувајќи ја насоката 
во која треба да се прати помош.

6
00:00:24,595 --> 00:00:26,505
Советниците биле малку скептични,

7
00:00:26,505 --> 00:00:31,005
особено откако вазната профункционирала
едно мирно попладне.

8
00:00:31,005 --> 00:00:34,054
Но кога гласник дошол 
да побра помош по неколку дена,

9
00:00:34,054 --> 00:00:36,614
нивните сомнежи се претвориле 
во благодарност.

10
00:00:36,614 --> 00:00:41,114
Во денешно време веќе не користиме 
вазни за да предвидуваме земјотреси,

11
00:00:41,114 --> 00:00:46,150
но земјотресите сѐ уште се предизвик 
за оние кои ги следат.

12
00:00:46,150 --> 00:00:49,139
Па зошто се земјотресите толку 
тешки за предвидување,

13
00:00:49,139 --> 00:00:51,779
и како може да станеме 
подобри во предвидувањето?

14
00:00:51,779 --> 00:00:53,979
За да одговориме на тоа, 
треба да разбереме

15
00:00:53,979 --> 00:00:57,539
некои теоретски концепти 
за како се случуваат земјотресите.

16
00:00:57,539 --> 00:01:01,794
Земјината кора се состои од неколку 
големи, карпести плочи,

17
00:01:01,794 --> 00:01:03,749
наречени тектонски плочи,

18
00:01:03,749 --> 00:01:07,819
кои пловат врз жешкиот, делумно стопен 
слој на земјината обвивка.

19
00:01:07,819 --> 00:01:11,299
Ова прави плочите да се движат 
многу бавно,

20
00:01:11,309 --> 00:01:14,816
со брзина од 1 до 20 cm годишно.

21
00:01:14,816 --> 00:01:17,626
Но овие мали движења се доволно моќни

22
00:01:17,626 --> 00:01:20,496
за да предизвикаат длабоки 
пукнатини во плочите.

23
00:01:20,496 --> 00:01:22,586
А во нестабилните зони

24
00:01:22,586 --> 00:01:26,686
зголемениот притисок може на крај 
да предизвика земјотрес.

25
00:01:27,139 --> 00:01:30,469
Тешко е да се следат овие 
минијатурни движења,

26
00:01:30,469 --> 00:01:34,752
а има и многу други фактори кои 
влијаат на создавањето земјотреси.

27
00:01:35,462 --> 00:01:38,622
На различните тектонски раседи 
се допираат разни карпи -

28
00:01:38,622 --> 00:01:42,202
некои се појаки а некои послаби 
под притисок.

29
00:01:42,202 --> 00:01:46,664
Различните карпи реагираат различно
на триење и високи температури.

30
00:01:46,664 --> 00:01:49,093
Некои делумно се топат, 
создавајќи лубрикант

31
00:01:49,093 --> 00:01:52,231
направен од врели минерли

32
00:01:52,231 --> 00:01:54,181
кој го намалува триењето на раседот.

33
00:01:54,181 --> 00:01:58,901
Но некои се суви, и подложни на опасно
покачување на притисокот.

34
00:01:59,190 --> 00:02:03,781
Сите овие раседи се подложни 
на разни гравитациони сили,

35
00:02:03,781 --> 00:02:08,237
и на струите од врели карпи 
кои се движат низ земјината кора.

36
00:02:08,567 --> 00:02:11,697
А која од овие непознати 
треба да ја анализираме,

37
00:02:11,697 --> 00:02:15,571
и како тие се вклопуваат во нашата 
растечка кутија алатки за предвидување?

38
00:02:15,571 --> 00:02:19,836
Бидејќи некои од овие сили 
делуват со константен интензитет,

39
00:02:19,836 --> 00:02:23,316
однесувањето на плочите е, 
до некаде, циклично.

40
00:02:23,440 --> 00:02:27,724
Многу од најверодостојните претпоставки 
доаѓаат од долгорочните предвидувања

41
00:02:27,733 --> 00:02:31,863
кои се основани на тоа каде и кога 
имало земјотреси претходно.

42
00:02:31,863 --> 00:02:33,543
На милениумската скала,

43
00:02:33,573 --> 00:02:37,533
ова овозможува да правиме предвидувања
за тоа кога активните раседи

44
00:02:37,533 --> 00:02:38,873
како Сан Андреас,

45
00:02:38,873 --> 00:02:41,943
се на раб на огромен земјотрес.

46
00:02:41,943 --> 00:02:44,193
Но бидејќи во системот има многу непознати

47
00:02:44,193 --> 00:02:47,783
овој метод само грубо предвидува 
приближни временски периоди.

48
00:02:47,783 --> 00:02:49,693
За да се предвидат иминентни потреси,

49
00:02:49,693 --> 00:02:55,303
научниците ги истражуваат вибрациите 
во Земјата пред земјотрес.

50
00:02:55,303 --> 00:02:57,990
Геолозите веќе одамна користат сеизмометри

51
00:02:57,990 --> 00:03:01,920
за да ги следат и бележат малите 
промени во земјината кора.

52
00:03:01,920 --> 00:03:04,910
Денес, повеќето од телефоните можат

53
00:03:04,910 --> 00:03:07,670
да ги снимаат примарните 
сеизмични бранови.

54
00:03:07,670 --> 00:03:09,740
Со мрежата на телефони околу светот,

55
00:03:09,740 --> 00:03:12,680
научниците би можеле да добијат богат,

56
00:03:12,680 --> 00:03:16,945
детален систем на предупредување кој 
ги известува луѓето за идните земјотреси.

57
00:03:16,945 --> 00:03:21,185
За жал, телефоните можеби не се доволни 
за да се даде предупредување на време

58
00:03:21,185 --> 00:03:23,355
за да се спроведат 
безбедносните протоколи.

59
00:03:23,355 --> 00:03:26,075
Но таквите детални мерења сепак 
може да бидат корисни

60
00:03:26,075 --> 00:03:29,425
за програмите за предвидување како 
Quakesim на НАСА,

61
00:03:29,425 --> 00:03:32,255
кој може да користи ригорозна 
мешавина од геолошки подтоци

62
00:03:32,255 --> 00:03:34,765
за да ги идентификува ризичните региони.

63
00:03:34,765 --> 00:03:36,765
Сепак, неодамнешните студии покажуваат

64
00:03:36,765 --> 00:03:41,205
дека најпрепознатливите знаци за земјотрес
се можеби невидливи за овие сензори.

65
00:03:41,635 --> 00:03:43,005
Во 2011

66
00:03:43,005 --> 00:03:46,265
точно пред земјотрес да го затресе 
источниот брег на Јапонија,

67
00:03:46,265 --> 00:03:50,065
научниците недалеку снимиле 
изненадувачки високи концентрции

68
00:03:50,065 --> 00:03:54,425
на радиоактивниот пар изотопи: 
радон и торон.

69
00:03:54,425 --> 00:03:58,167
Како што напрегањето се зголемува во 
кората неспоредно пред земјотрес,

70
00:03:58,167 --> 00:04:02,407
микропукнатините дозволуваат овие гасови
да излезат на површината.

71
00:04:02,407 --> 00:04:07,042
Овие научници мислат дека ако изградиме 
мрежа на детектори на радон и торон

72
00:04:07,042 --> 00:04:08,832
во зоните подложни на земјотреси,

73
00:04:08,832 --> 00:04:11,522
може да добиеме потенцијален 
систем на предупредување -

74
00:04:11,522 --> 00:04:14,532
кој би можел да предвидува земјотреси 
една недела порано.

75
00:04:14,532 --> 00:04:17,432
Се разбира, ниедна од овие технологии нема
да биде корисна

76
00:04:17,432 --> 00:04:20,432
како едноставно гледање 
длабоко во самата земја.

77
00:04:20,432 --> 00:04:22,242
Со подлабока глетка можеби ќе можеме

78
00:04:22,242 --> 00:04:26,852
да ги следиме и предвидувме 
големите геолошки промени на време,

79
00:04:26,852 --> 00:04:30,024
со можност да спасиме десетици илјади 
животи годишно.

80
00:04:30,024 --> 00:04:32,384
Но за сега, овие технологии можат 
да ни помогнат

81
00:04:32,384 --> 00:04:35,734
да се подготвиме и брзо да помогнеме 
во регионите во криза

82
00:04:35,734 --> 00:04:39,462
без да чекаме информации од вазна.