1
00:00:07,525 --> 00:00:09,815
Milattan Önce 132 yılında

2
00:00:09,815 --> 00:00:12,145
Çinli bilge Zhang Heng,

3
00:00:12,145 --> 00:00:15,585
en son icadını Han sarayına sundu.

4
00:00:15,585 --> 00:00:20,035
Bu geniş vazonun, krallıklarında 
ne zaman bir deprem olduğunu

5
00:00:20,035 --> 00:00:24,595
ve yardım göndermeleri gereken 
bölgeyi de söyleyebileceğini iddia etti.

6
00:00:24,595 --> 00:00:28,345
Mahkeme, özellikle cihaz
görünürde sakin bir öğleden sonra

7
00:00:28,345 --> 00:00:31,005
harekete geçtiğinde biraz şüpheliydi.

8
00:00:31,005 --> 00:00:34,054
Ancak bir haberci günler sonra
yardım için geldiğinde

9
00:00:34,054 --> 00:00:36,614
şüpheler yerini minnete bıraktı.

10
00:00:36,614 --> 00:00:41,114
Bugün, sismik olayları tanımlamak için
çömleklere artık itimat etmiyoruz

11
00:00:41,114 --> 00:00:46,150
ama depremler onları takip edenlere 
hâlâ meydan okumaktadır.

12
00:00:46,150 --> 00:00:49,139
Peki depremleri
öngörmek neden bu kadar zor

13
00:00:49,139 --> 00:00:52,039
ve onları tahmin etmede 
nasıl daha iyi olabiliriz?

14
00:00:52,039 --> 00:00:53,099
Bunu cevaplamak için

15
00:00:53,099 --> 00:00:57,539
depremlerin oluşumunun altında yatan 
bazı teorileri anlamamız gerekiyor.

16
00:00:57,539 --> 00:01:00,684
Dünya'nın yer kabuğu
tektonik levhalar denen

17
00:01:00,684 --> 00:01:03,749
devasa, sivri uçlu 
kaya tabakalarından oluşur,

18
00:01:03,749 --> 00:01:08,479
her biri Dünya'nın mantosunun sıcak, 
kısmen erimiş katmanı üzerindedir.

19
00:01:08,479 --> 00:01:11,289
Bu, levhaların çok yavaş bir biçimde

20
00:01:11,289 --> 00:01:14,839
yılda 1 cm'den 20 cm'ye kadar
ayrılmalarına neden olmaktadır.

21
00:01:14,839 --> 00:01:17,079
Fakat bu küçücük hareketler

22
00:01:17,079 --> 00:01:20,799
etkileşen levhalarda derin çatlaklara 
neden olmaya yetecek kadar güçlüdür.

23
00:01:20,799 --> 00:01:22,399
Deprem bölgelerinde

24
00:01:22,399 --> 00:01:27,219
artan baskı en nihayetinde
bir depremi tetikleyebilir.

25
00:01:27,219 --> 00:01:30,249
Bu çok küçük hareketleri 
izlemek yeterince zor

26
00:01:30,249 --> 00:01:35,589
ama değişimleri sismik olaylara 
dönüştüren unsurlar çok daha çeşitlidir.

27
00:01:35,589 --> 00:01:38,399
Farklı fay hatları farklı kayaları 
bir araya getirir,

28
00:01:38,399 --> 00:01:42,269
bazıları baskı altında daha güçlüdür 
veya güçsüzdür.

29
00:01:42,269 --> 00:01:44,299
Çeşitli kayalar aynı zamanda

30
00:01:44,299 --> 00:01:46,979
yüksek sıcaklıklara ve sürtünmeye
farklı tepki verir.

31
00:01:46,979 --> 00:01:52,011
Bazıları kısmen erir ve fay hattının 
sürtünmesini azaltan

32
00:01:52,011 --> 00:01:54,420
kaygan sıvılar açığa çıkarır.

33
00:01:54,420 --> 00:01:56,370
Ama bazıları kuru kalır,

34
00:01:56,370 --> 00:01:59,140
tehlikeli kuvvetlenen 
baskılara yatkındırlar.

35
00:01:59,140 --> 00:02:03,680
Tüm bu hatlar Dünya'nın mantosu 
boyunca hareket hâlindeki

36
00:02:03,680 --> 00:02:08,531
sıcak kaya akımlarıyla birlikte değişken 
yer çekim kuvvetlerine maruz kalır.

37
00:02:08,531 --> 00:02:11,755
O zaman bu gizli değişkenlerin 
hangisini analiz etmeliyiz

38
00:02:11,755 --> 00:02:15,955
ve geliştirmekte olduğumuz tahmin kitine 
ne kadar uyumlular?

39
00:02:15,955 --> 00:02:19,829
Çünkü bu güçlerin bazıları büyük ölçüde
sabit oranlarda gerçekleşiyor,

40
00:02:19,829 --> 00:02:23,159
levhaların davranışları kısmen döngüsel.

41
00:02:23,159 --> 00:02:27,609
Günümüzde, güvenilir ipuçlarımızın çoğu
önceki depremlerin ne zaman

42
00:02:27,609 --> 00:02:31,893
ve nerede gerçekleştiğine bağlı olarak 
uzun vadeli tahminlerden geliyor.

43
00:02:31,893 --> 00:02:33,573
Bin yıllık bir vadede

44
00:02:33,573 --> 00:02:37,533
bu, bizim San Andreas gibi 
aktif fay hatlarında ne zaman

45
00:02:37,533 --> 00:02:41,933
şiddetli bir deprem olacağına dair 
tahminler yapmamamızı sağlar.

46
00:02:41,943 --> 00:02:44,193
Ama birçok değişken yüzünden

47
00:02:44,193 --> 00:02:47,783
bu yöntem sadece çok geniş 
zaman dilimlerini tahmin edebilir.

48
00:02:47,783 --> 00:02:52,553
Daha yakın olayları tahmin etmek için
araştırmacılar Dünya'nın bir depremden

49
00:02:52,553 --> 00:02:55,303
önce ortaya çıkardığı 
titreşimleri araştırıyorlar.

50
00:02:55,303 --> 00:02:58,840
Jeologlar uzun zamandır Dünya'nın 
yer kabuğundaki bu küçük hareketleri

51
00:02:58,840 --> 00:03:01,920
takip etmek ve haritasını çıkarmak için
sismograf kullanıyorlar.

52
00:03:01,920 --> 00:03:04,910
Günümüzde çoğu akıllı telefon aynı zamanda

53
00:03:04,910 --> 00:03:07,670
deprem dalgalarını kaydedebilmektedir.

54
00:03:07,670 --> 00:03:09,740
Dünya genelindeki telefon ağıyla birlikte

55
00:03:09,740 --> 00:03:14,030
bilim insanları büyük ihtimalle 
insanları gelen depremlere karşı uyaracak

56
00:03:14,030 --> 00:03:16,945
güçlü ve detaylı 
bir uyarı sistemi yapabilir.

57
00:03:16,945 --> 00:03:21,325
Maalesef telefonlar 
güvenlik protokollerini sağlamak için

58
00:03:21,325 --> 00:03:23,865
yeterince ileri düzeyde 
bir uyarı sağlayamayabilir.

59
00:03:23,865 --> 00:03:27,805
Ama böyle detaylı çalışmalar 
tehlikedeki bölgeleri belirlemek için

60
00:03:27,805 --> 00:03:30,855
jeolojik verileri büyük bir titizlikle 
ve özenle harmanlayabilen

61
00:03:30,855 --> 00:03:34,765
NASA'nın Quakesim yazılımı gibi 
tahmin araçları için yararlı olabilir.

62
00:03:34,765 --> 00:03:38,575
Yine de son çalışmalar, 
depremin en belirgin işaretlerinin

63
00:03:38,575 --> 00:03:41,635
tüm bu sensörlerce algılanamaz 
olabileceğini gösteriyor.

64
00:03:41,635 --> 00:03:43,005
2011 yılında

65
00:03:43,005 --> 00:03:46,265
Japonya'nın doğu kıyısına 
bir deprem vurmadan hemen önce

66
00:03:46,265 --> 00:03:49,855
yakındaki araştırmacılar 
şaşırtıcı bir biçimde

67
00:03:49,855 --> 00:03:54,425
radyoizotop ikilisinin yüksek yoğunluğunu
kaydettiler: radon ve toron.

68
00:03:54,425 --> 00:03:58,167
Bir depremden hemen önce 
yer kabuğunda baskı arttıkça

69
00:03:58,167 --> 00:04:02,407
ince çatlaklar bu gazların
yüzeye kaçmasına izin veriyor.

70
00:04:02,407 --> 00:04:06,602
Bu bilim insanları, depreme yatkın 
bölgelerde geniş bir radon ve toron

71
00:04:06,602 --> 00:04:10,792
detektör ağı kurarsak umut veren 
bir uyarı sistemi olabileceğini düşünüyor-

72
00:04:10,802 --> 00:04:14,532
büyük ihtimalle bir hafta öncesinden 
depremleri tahmin edebilen bir sistem.

73
00:04:14,532 --> 00:04:15,232
Tabii ki

74
00:04:15,232 --> 00:04:18,092
bu teknolojilerin hiçbiri 
sadece yeryüzünün kendisinin

75
00:04:18,092 --> 00:04:20,572
içine bakmak kadar yararlı olmazdı.

76
00:04:20,572 --> 00:04:23,912
Daha derin bir görüş alanıyla birlikte
eş zamanlı olarak büyük ölçekli

77
00:04:23,912 --> 00:04:26,852
jeolojik değişimleri 
takip edebilir ve öngörebilir

78
00:04:26,852 --> 00:04:30,024
muhtemelen her yıl
on binlerce hayat kurtarırdık.

79
00:04:30,024 --> 00:04:33,844
Ama şimdilik bu teknolojiler,
bir vazodan talimat beklemeden

80
00:04:33,844 --> 00:04:37,324
hazırlıklı olmamızda ve yardıma muhtaç
bölgelere hızlıca ulaşmamızda

81
00:04:37,324 --> 00:04:39,462
bize yardımcı olabilir.