WEBVTT 00:00:07.525 --> 00:00:09.815 Milattan Önce 132 yılında 00:00:09.815 --> 00:00:12.145 Çinli bilge Zhang Heng, 00:00:12.145 --> 00:00:15.585 en son icadını Han sarayına sundu. 00:00:15.585 --> 00:00:20.035 Bu geniş vazonun, krallıklarında ne zaman bir deprem olduğunu 00:00:20.035 --> 00:00:24.595 ve yardım göndermeleri gereken bölgeyi de söyleyebileceğini iddia etti. 00:00:24.595 --> 00:00:28.345 Mahkeme, özellikle cihaz görünürde sakin bir öğleden sonra 00:00:28.345 --> 00:00:31.005 harekete geçtiğinde biraz şüpheliydi. 00:00:31.005 --> 00:00:34.054 Ancak bir haberci günler sonra yardım için geldiğinde 00:00:34.054 --> 00:00:36.614 şüpheler yerini minnete bıraktı. 00:00:36.614 --> 00:00:41.114 Bugün, sismik olayları tanımlamak için çömleklere artık itimat etmiyoruz 00:00:41.114 --> 00:00:46.150 ama depremler onları takip edenlere hâlâ meydan okumaktadır. 00:00:46.150 --> 00:00:49.139 Peki depremleri öngörmek neden bu kadar zor 00:00:49.139 --> 00:00:52.039 ve onları tahmin etmede nasıl daha iyi olabiliriz? NOTE Paragraph 00:00:52.039 --> 00:00:53.099 Bunu cevaplamak için 00:00:53.099 --> 00:00:57.539 depremlerin oluşumunun altında yatan bazı teorileri anlamamız gerekiyor. 00:00:57.539 --> 00:01:00.684 Dünya'nın yer kabuğu tektonik levhalar denen 00:01:00.684 --> 00:01:03.749 devasa, sivri uçlu kaya tabakalarından oluşur, 00:01:03.749 --> 00:01:08.479 her biri Dünya'nın mantosunun sıcak, kısmen erimiş katmanı üzerindedir. 00:01:08.479 --> 00:01:11.289 Bu, levhaların çok yavaş bir biçimde 00:01:11.289 --> 00:01:14.839 yılda 1 cm'den 20 cm'ye kadar ayrılmalarına neden olmaktadır. 00:01:14.839 --> 00:01:17.079 Fakat bu küçücük hareketler 00:01:17.079 --> 00:01:20.799 etkileşen levhalarda derin çatlaklara neden olmaya yetecek kadar güçlüdür. 00:01:20.799 --> 00:01:22.399 Deprem bölgelerinde 00:01:22.399 --> 00:01:27.219 artan baskı en nihayetinde bir depremi tetikleyebilir. NOTE Paragraph 00:01:27.219 --> 00:01:30.249 Bu çok küçük hareketleri izlemek yeterince zor 00:01:30.249 --> 00:01:35.589 ama değişimleri sismik olaylara dönüştüren unsurlar çok daha çeşitlidir. 00:01:35.589 --> 00:01:38.399 Farklı fay hatları farklı kayaları bir araya getirir, 00:01:38.399 --> 00:01:42.269 bazıları baskı altında daha güçlüdür veya güçsüzdür. 00:01:42.269 --> 00:01:44.299 Çeşitli kayalar aynı zamanda 00:01:44.299 --> 00:01:46.979 yüksek sıcaklıklara ve sürtünmeye farklı tepki verir. 00:01:46.979 --> 00:01:52.011 Bazıları kısmen erir ve fay hattının sürtünmesini azaltan 00:01:52.011 --> 00:01:54.420 kaygan sıvılar açığa çıkarır. 00:01:54.420 --> 00:01:56.370 Ama bazıları kuru kalır, 00:01:56.370 --> 00:01:59.140 tehlikeli kuvvetlenen baskılara yatkındırlar. 00:01:59.140 --> 00:02:03.680 Tüm bu hatlar Dünya'nın mantosu boyunca hareket hâlindeki 00:02:03.680 --> 00:02:08.531 sıcak kaya akımlarıyla birlikte değişken yer çekim kuvvetlerine maruz kalır. NOTE Paragraph 00:02:08.531 --> 00:02:11.755 O zaman bu gizli değişkenlerin hangisini analiz etmeliyiz 00:02:11.755 --> 00:02:15.955 ve geliştirmekte olduğumuz tahmin kitine ne kadar uyumlular? NOTE Paragraph 00:02:15.955 --> 00:02:19.829 Çünkü bu güçlerin bazıları büyük ölçüde sabit oranlarda gerçekleşiyor, 00:02:19.829 --> 00:02:23.159 levhaların davranışları kısmen döngüsel. 00:02:23.159 --> 00:02:27.609 Günümüzde, güvenilir ipuçlarımızın çoğu önceki depremlerin ne zaman 00:02:27.609 --> 00:02:31.893 ve nerede gerçekleştiğine bağlı olarak uzun vadeli tahminlerden geliyor. 00:02:31.893 --> 00:02:33.573 Bin yıllık bir vadede 00:02:33.573 --> 00:02:37.533 bu, bizim San Andreas gibi aktif fay hatlarında ne zaman 00:02:37.533 --> 00:02:41.933 şiddetli bir deprem olacağına dair tahminler yapmamamızı sağlar. NOTE Paragraph 00:02:41.943 --> 00:02:44.193 Ama birçok değişken yüzünden 00:02:44.193 --> 00:02:47.783 bu yöntem sadece çok geniş zaman dilimlerini tahmin edebilir. 00:02:47.783 --> 00:02:52.553 Daha yakın olayları tahmin etmek için araştırmacılar Dünya'nın bir depremden 00:02:52.553 --> 00:02:55.303 önce ortaya çıkardığı titreşimleri araştırıyorlar. 00:02:55.303 --> 00:02:58.840 Jeologlar uzun zamandır Dünya'nın yer kabuğundaki bu küçük hareketleri 00:02:58.840 --> 00:03:01.920 takip etmek ve haritasını çıkarmak için sismograf kullanıyorlar. 00:03:01.920 --> 00:03:04.910 Günümüzde çoğu akıllı telefon aynı zamanda 00:03:04.910 --> 00:03:07.670 deprem dalgalarını kaydedebilmektedir. 00:03:07.670 --> 00:03:09.740 Dünya genelindeki telefon ağıyla birlikte 00:03:09.740 --> 00:03:14.030 bilim insanları büyük ihtimalle insanları gelen depremlere karşı uyaracak 00:03:14.030 --> 00:03:16.945 güçlü ve detaylı bir uyarı sistemi yapabilir. 00:03:16.945 --> 00:03:21.325 Maalesef telefonlar güvenlik protokollerini sağlamak için 00:03:21.325 --> 00:03:23.865 yeterince ileri düzeyde bir uyarı sağlayamayabilir. 00:03:23.865 --> 00:03:27.805 Ama böyle detaylı çalışmalar tehlikedeki bölgeleri belirlemek için 00:03:27.805 --> 00:03:30.855 jeolojik verileri büyük bir titizlikle ve özenle harmanlayabilen 00:03:30.855 --> 00:03:34.765 NASA'nın Quakesim yazılımı gibi tahmin araçları için yararlı olabilir. NOTE Paragraph 00:03:34.765 --> 00:03:38.575 Yine de son çalışmalar, depremin en belirgin işaretlerinin 00:03:38.575 --> 00:03:41.635 tüm bu sensörlerce algılanamaz olabileceğini gösteriyor. 00:03:41.635 --> 00:03:43.005 2011 yılında 00:03:43.005 --> 00:03:46.265 Japonya'nın doğu kıyısına bir deprem vurmadan hemen önce 00:03:46.265 --> 00:03:49.855 yakındaki araştırmacılar şaşırtıcı bir biçimde 00:03:49.855 --> 00:03:54.425 radyoizotop ikilisinin yüksek yoğunluğunu kaydettiler: radon ve toron. 00:03:54.425 --> 00:03:58.167 Bir depremden hemen önce yer kabuğunda baskı arttıkça 00:03:58.167 --> 00:04:02.407 ince çatlaklar bu gazların yüzeye kaçmasına izin veriyor. 00:04:02.407 --> 00:04:06.602 Bu bilim insanları, depreme yatkın bölgelerde geniş bir radon ve toron 00:04:06.602 --> 00:04:10.792 detektör ağı kurarsak umut veren bir uyarı sistemi olabileceğini düşünüyor- 00:04:10.802 --> 00:04:14.532 büyük ihtimalle bir hafta öncesinden depremleri tahmin edebilen bir sistem. NOTE Paragraph 00:04:14.532 --> 00:04:15.232 Tabii ki 00:04:15.232 --> 00:04:18.092 bu teknolojilerin hiçbiri sadece yeryüzünün kendisinin 00:04:18.092 --> 00:04:20.572 içine bakmak kadar yararlı olmazdı. 00:04:20.572 --> 00:04:23.912 Daha derin bir görüş alanıyla birlikte eş zamanlı olarak büyük ölçekli 00:04:23.912 --> 00:04:26.852 jeolojik değişimleri takip edebilir ve öngörebilir 00:04:26.852 --> 00:04:30.024 muhtemelen her yıl on binlerce hayat kurtarırdık. 00:04:30.024 --> 00:04:33.844 Ama şimdilik bu teknolojiler, bir vazodan talimat beklemeden 00:04:33.844 --> 00:04:37.324 hazırlıklı olmamızda ve yardıma muhtaç bölgelere hızlıca ulaşmamızda 00:04:37.324 --> 00:04:39.462 bize yardımcı olabilir.