WEBVTT

00:00:07.484 --> 00:00:10.461
ئەوە چیرۆکی دوو شاری کۆنە

00:00:10.461 --> 00:00:14.071
و درەختەکانە کە چارەنووسی
خۆیان دیاری دەکەن.

00:00:14.071 --> 00:00:19.930
٣٠٠٠ ساڵ پێش زایین ئوروك زۆرترین ڕێژەی
دانیشتوانی هەبوە لەچاو شاری نیویۆرکی ئێستا

00:00:19.930 --> 00:00:24.802
ئەو پایتەختە قەڕەباڵغە دەبێت بە بەردەوامی
سیستەمی ئاودێری فراوان بکات

00:00:24.802 --> 00:00:26.902
بۆ پێدانی خۆراك بە دانیشتوانە
زۆرەکەی.٢٥٠٠ساڵ

00:00:26.902 --> 00:00:33.784
دواتر لە سریلانکا، شاری ئەنورادهاپورا
ڕووبەڕوی هەمان کێشەی بووەوە.

00:00:33.784 --> 00:00:36.246
ئەوانیش بە هەمان شێوە
هەمیشە گەشەیان دەکرد،و وەکو

00:00:36.246 --> 00:00:42.019
بە هەمان ئوروك، شارەکەیان پشتی بە 
سیستەمێکی ئاودێری بەهێز بەست بوو.

00:00:42.019 --> 00:00:48.290
ئوروك گەورە دەبوو و جووتیارەکان 
درەختەکانیان دەبڕیەوە بۆ دروستکردنی مەودا

00:00:48.290 --> 00:00:51.543
بۆ دانەوێڵەی زیاتر لە ئەنورادهاپورا،
هەرچەندە، درەختەکان پیرۆز بوون.

00:00:51.543 --> 00:00:54.843
شارەکەیان لقێکی درەختی بودی لە خۆگرتبوو

00:00:54.843 --> 00:00:59.112
کە بوودا خۆی گوتبووی لەژێریدا
بە ڕوناک کردنەوە گەشتووە.

00:00:59.112 --> 00:01:02.212
ڕێزگرتنی ئایینی تەوری
جوتیارەکانی هێواش کردەوە

00:01:02.212 --> 00:01:06.947
و تەنانەت شارەکە ڕابەری چاندنی درەختی
زیاتری کرد لە باخچە شارستانیەکان.

00:01:06.947 --> 00:01:10.146
سەرەتا، فراوان بوونی ئوروك
بە باشی کاری دەکرد.

00:01:10.146 --> 00:01:13.326
بەڵام بە بێ بوونی درەخت
بۆ پاڵاوتنی سەرچاوەی ئاوەکە،

00:01:13.326 --> 00:01:16.706
سیستەمی ئاوەڕۆی ئوروك
بەرەو پیس بوون رۆیشت.

00:01:16.706 --> 00:01:19.556
بە هەڵمبوونی ئاو نیشتنی کانزای
لەدوای خۆی بەجێهێشت،

00:01:19.556 --> 00:01:23.080
کە خاکەکەی بۆ کشتوکاڵ زۆر سوێر کردبوو.

00:01:23.080 --> 00:01:27.390
بە پێچەوانەوە، سیستەمی ئاوەڕۆی
ئەنورادهاپورا نەخشەی کێشرا بۆ کارکردن

00:01:27.390 --> 00:01:29.890
بە گونجاندن لەگەڵ دارستانی چوار دەوری.

00:01:29.890 --> 00:01:34.120
شارەکەیان لەکۆتاییدا گەشەی کرد
بۆ دووهێندەی دانیشتوانی ئوروك،

00:01:34.120 --> 00:01:40.773
ئەمڕۆ ئەنورادهاپورا هێشتا گرنگی بە درەختە 
چێنراوەکانی سەروو ٢٠٠٠ساڵ پێش ئێستا دەدات.

00:01:40.773 --> 00:01:44.912
لەوانەیە وا بیر لە سروشت بکەینەوە
کە پەیوەندی نییە بە مەودا شارستانیەکانمان،

00:01:44.912 --> 00:01:49.657
بەڵام درەختەکان هەمیشە بەشێکی
بنچینەیی شارە سەرکەوتووەکان بوون .

00:01:49.657 --> 00:01:53.974
درەختەکان وەك ئیسفنجێكی سروشتی کار دەکەن،
ئاوی بارانی زریان هەڵدەمژێت

00:01:53.974 --> 00:01:56.782
بەر لە دووبارە بەرەڵاکردنی بۆ بەرگەهەوا.

00:01:56.782 --> 00:01:59.562
تۆڕی ڕەگەکانی لە داڕمانە
قوڕیەکان دەیپارێزن

00:01:59.562 --> 00:02:03.639
لەکاتی ڕێگەدانی خاك بۆ پاراستنی
ئاو و پاڵاوتنی ژەهرەکان.

00:02:03.639 --> 00:02:05.669
ڕەگەکان یارمەتی ڕێگری کردن لە لەفاو دەدات،

00:02:05.669 --> 00:02:09.598
لەکاتی کەم بوونی پێویستیەکانی
بەکارهێنانی ئاوی زریان و چارەسەرەکانی.

00:02:09.598 --> 00:02:14.761
گەڵا کوندارەکانی ڕوەك هەوا پاك دەکاتەوە لە
ڕێی گلدانەوەی کاربۆن و هۆکاری تری پیس بوون

00:02:14.761 --> 00:02:18.351
وایان لێدەکات گرینگ بن لە
جەنگان دژی گۆڕانی کەش و هەوا.

00:02:18.351 --> 00:02:23.026
مرۆڤایەتی بۆ چەند سەدەیەك سوودی
دار و درەختی بۆ دەرنەکەوتوە.

00:02:23.026 --> 00:02:27.132
بەڵام درەختەکان تەنها بۆ تەندروستی
؛ژێرخانی شارەکان گرینگ نییە

00:02:27.132 --> 00:02:30.602
هەروەها ئەوان ڕۆڵێکی زۆر پێویست
بۆ تەندروستی هاوڵاتیانیش دەگێڕن. لە ساڵانی

00:02:30.602 --> 00:02:36.225
ساڵانی ١٨٧۰، مانهاتن لە دەرەوەی باخچەکانی
دورگەکە خاوەنی چەند درەختێکی کەم بوو.

00:02:36.225 --> 00:02:38.215
بە بێ بوونی درەخت بۆ دابینکردنی سێبەر،

00:02:38.215 --> 00:02:42.311
باڵەخانەکان بەرزکرانەوە بۆ نۆ هێندە
زیاتری تیشکدانەوەی خۆری

00:02:42.311 --> 00:02:44.630
لەکاتی شەپۆلە گەرمیە کوشندەکانی هاوین.

00:02:44.630 --> 00:02:47.780
لەگەڵ پێوانەکانی چەرخی
دواکەوتووی تەندروستی ئەو کاتە،

00:02:47.780 --> 00:02:53.229
گەرمایە توندەکە وای لە شارەکە کرد ببێتە
زەویەك بۆ هەڵهێنانی بەکتریا وەک کۆلێرا.

00:02:53.229 --> 00:02:57.943
لە هۆنگ کۆنگی ئیستادا، تەلارە بەرزەکان
و ژێرخانەکانی ژێر زەوی

00:02:57.943 --> 00:03:00.343
وایکردووە گەشە کردنی درەختەکان سەخت بێت.

00:03:00.343 --> 00:03:04.223
ئەوانە هاوکارن بۆ خراپی
سروشتی هەوای شارەکان،

00:03:04.223 --> 00:03:07.903
کە دەتوانێت ببێتە هۆی هەوکردن و 
و کەمکردنی چالاکی سییەکان.

00:03:07.903 --> 00:03:10.213
و درەختەکان کاردەکەنە
سەر تەندروستی هۆشی ئێمەش.

00:03:10.213 --> 00:03:15.492
توێژینەوەکان دەریدەخەن کە هەبوونی گەڵای
سەوزی درەخت مەودای سەرنجدان زیاد دەکات

00:03:15.492 --> 00:03:17.910
و ڕێژەی پەستانیش کەمدەکاتەوە.

00:03:17.910 --> 00:03:22.056
ئەوەش دەردەخات کە نەخۆشەکانی
ئەو نەخۆشخانانەی دیمەنی دیواری خشتیان هەیە

00:03:22.056 --> 00:03:26.056
هێواشتر چاکدەبنەوە بە بەراورد بەوانەی
دیمەنی درەختەکانیان هەیە.

00:03:26.056 --> 00:03:29.452
بە خۆشحاڵیەوە، زۆربەی شارەکان پڕن
لەو دیمەنانەی وەکو ئەوە

00:03:29.452 --> 00:03:30.902
.و ئەمە ڕێکەوت نییە

00:03:30.902 --> 00:03:32.884
،لەسەرەتای سەدەی هەژدە

00:03:32.884 --> 00:03:37.619
پلان دانەرانی شارەکان دەستیان کرد بە گرتنە
باوەشی گرنگیەکانی درەختە شارستانیەکان.

00:03:37.619 --> 00:03:43.290
لە ساڵی ١٧٣٣، فەرماندە جەمیس ئۆگلیسۆرپ
پلانی شاری ساڤنای دانا لە جۆرجیا

00:03:43.290 --> 00:03:48.241
تا دڵنیابێت کە هیچ گەڕەکێك ٢ خولەك
زیاتر لە باخچەوە دوور نییە. دوای

00:03:48.241 --> 00:03:53.879
جەنگی جیهانی دووەم کۆپنهاگن ئاڕاستەی هەموو
گەشەپێدانە نوێکانی بە دڕێژایی ٥ شاڕێ کرد.

00:03:53.879 --> 00:03:56.509
هەریەکیان دەکەوێتە نێوان باخچەیەک.

00:03:56.509 --> 00:03:58.849
ئەو نەخشەیە جیڕی شارەکانی زیاد کرد

00:03:58.849 --> 00:04:01.272
بۆ پیس بوون و کارەساتە سروستیەکان.

00:04:01.272 --> 00:04:04.262
و درەختە شارستانییەکان تەنها سود
بە مرۆڤەکان ناگەیەنن.

00:04:04.262 --> 00:04:08.421
دارستانە باخچەییەکانی پۆرتلاند پارێزگاری
لە هەمەجۆری بایۆلۆجی سروشتی هەرێمەکە دەکات

00:04:08.421 --> 00:04:11.271
شارەکە دەکاتە ماڵێك بۆ
ڕووەکی ناوخۆیی هەمەجۆر،

00:04:11.271 --> 00:04:16.237
۱۲۲ جۆر باڵندە، و ٦٢ جۆر
لە گیانەوەری شیردەر.

00:04:16.237 --> 00:04:20.007
هیچ شارێك زیاتر پەیوەست نییە
بە درەختەوە بەراورد بە سەنگافورە.

00:04:20.007 --> 00:04:26.353
لە ساڵی ١٩٦٧ـەوە، حکومەتی سەنگافور
زیاتر لە ١.٢ ملیۆن درەختی چاندووە،

00:04:26.353 --> 00:04:32.070
وەکو ئەوانەی زیاتر٥٠ مەتر درێژن لە باخچە
ستوونیەکان کە پێیان دەڵێن درەختە نایابەکان

00:04:32.070 --> 00:04:36.070
ئەو پێکهاتانە پارێزگاری لە خۆیان دەکەن
و بەنزیکی پارێزەری

00:04:36.070 --> 00:04:39.180
ووزەی خۆرە و ئاوی باران کۆدەکاتەوە.

00:04:39.180 --> 00:04:44.129
درەختەکان و گژوگیا لە ئێستادا زیاتر لە ٪٥٠
ی ڕووبەری فراوانی سەنگافور دادەپۆشێ،

00:04:44.129 --> 00:04:46.259
کەمکردنەوەی پێویستی بۆ گونجاندنی هەوا

00:04:46.259 --> 00:04:49.409
و هاندانی گواستنەوەی کەمی پیسی دەدات.

00:04:49.409 --> 00:04:55.331
بۆ ٢٠٥٠، مەزەندە دەکرێت کە زیاتر
لە ٪٦٥ی دانیشتوانی دونیا لە شارەکان بژین.

00:04:55.331 --> 00:04:58.968
پلان دانەری شارەکان دەتوانن نەخشەی
هاوڕێی ژینگە دابمەزرێنن،

00:04:58.968 --> 00:05:02.346
بەڵام ئەوە دەگەڕێتەوە بۆ ئەو کەسانەی
کە لە دارستانە شارستانییەکان دەژین

00:05:02.346 --> 00:05:05.806
بۆ ئەوەی بیانکەن بە
ماڵێك بۆ زیاتر لە مرۆڤ.