1
00:00:00,844 --> 00:00:03,222
Kur flasim për paragjykimin
dhe anesimin

2
00:00:03,222 --> 00:00:05,366
priremi të mendojmë 
për njerëzit budallenj e të lig,

3
00:00:05,366 --> 00:00:07,820
duke bërë budallallëqe e gjëra të liga.

4
00:00:07,820 --> 00:00:09,890
Kjo ide është përmbledhur bukur

5
00:00:09,890 --> 00:00:12,358
nga kritiku britanik William Hazlitt,

6
00:00:12,358 --> 00:00:15,293
i cili shkroi, 
"Paragjykimi është fëmija i injorancës"

7
00:00:15,293 --> 00:00:17,405
Do të mundohem t'ju bind këtu

8
00:00:17,405 --> 00:00:19,040
që kjo është e gabuar.

9
00:00:19,040 --> 00:00:20,772
Do të mundohem t'ju bind

10
00:00:20,772 --> 00:00:22,495
se paragjykimi e anësia

11
00:00:22,495 --> 00:00:25,783
janë natyrale, shpesh racionale,

12
00:00:25,783 --> 00:00:27,614
e shpesh madje edhe morale,

13
00:00:27,614 --> 00:00:29,866
dhe mendoj se sapo ta kuptojmë këtë,

14
00:00:29,866 --> 00:00:32,375
do të jemi në pozitë më të mirë 
për t'i kuptuar ato

15
00:00:32,375 --> 00:00:33,432
kur gjërat shkojnë keq,

16
00:00:33,432 --> 00:00:35,200
kur kanë pasoja të tmerrshme,

17
00:00:35,200 --> 00:00:37,525
dhe të jemi në pozitë më të mirë 
për të ditur se si të veprojmë

18
00:00:37,525 --> 00:00:39,207
kur këto ndodhin.

19
00:00:39,207 --> 00:00:42,234
Pra, fillojmë me stereotipet. 
Ju më shikoni mua,

20
00:00:42,234 --> 00:00:44,480
e dini emrin tim dhe disa fakte për mua,

21
00:00:44,480 --> 00:00:46,309
dhe mund të bëni disa gjykime.

22
00:00:46,309 --> 00:00:49,162
Mund të hamendësoni 
prejardhjen time etnike,

23
00:00:49,162 --> 00:00:52,443
prirjet politike, besimet religjioze.

24
00:00:52,443 --> 00:00:54,542
Cështja është se këto gjykime
mund të jenë të sakta.

25
00:00:54,542 --> 00:00:56,724
Ne jemi shumë të zotë në këso gjërash.

26
00:00:56,724 --> 00:00:58,207
Dhe ne jemi shumë të zotë në këso gjërash

27
00:00:58,207 --> 00:01:00,940
sepse aftësia jonë 
për të stereotipizuar njerëzit

28
00:01:00,940 --> 00:01:04,195
nuk është ndonjë lloj teke e e mendjes

29
00:01:04,195 --> 00:01:06,511
por është më tepër një shembull specifik

30
00:01:06,511 --> 00:01:08,166
i një procesi më të përgjithshëm,

31
00:01:08,166 --> 00:01:09,785
e që është se ne kemi eksperienca

32
00:01:09,785 --> 00:01:11,326
me gjëra e njerëz në botë

33
00:01:11,326 --> 00:01:12,575
që bien nëpër kategori,

34
00:01:12,575 --> 00:01:15,031
dhe ne mund të përdorim eksperiencat
tona për të bërë përgjithësime

35
00:01:15,031 --> 00:01:17,390
mbi shembujt e rinj të këtyre kategorive.

36
00:01:17,390 --> 00:01:19,757
Secili këtu ka mjaft eksperienca

37
00:01:19,757 --> 00:01:22,010
me karriget, mollët apo qente

38
00:01:22,010 --> 00:01:23,646
dhe duke u bazuar në atë eksperiencë, 
mund t'i shihni

39
00:01:23,646 --> 00:01:25,998
shembujt jo të njohur e të hamendësoni se;

40
00:01:25,998 --> 00:01:27,314
në karrige mund të uleni,

41
00:01:27,314 --> 00:01:29,879
mollën mund ta hani dhe se qeni leh.

42
00:01:29,879 --> 00:01:31,643
Por mund të jemi gabim.

43
00:01:31,643 --> 00:01:33,443
Karrigia mund të thyhet nëse uleni në të,

44
00:01:33,443 --> 00:01:35,665
molla mund të jetë e helmuar,
kurse qeni mund të mos leh,

45
00:01:35,665 --> 00:01:38,535
dhe në fakt, ky është qeni im Tessie, 
i cili nuk leh.

46
00:01:38,535 --> 00:01:41,294
Por në të shumtën e rasteve,
jemi të zotë në këtë.

47
00:01:41,294 --> 00:01:43,210
Në të shumtën e rasteve 
ne bëjmë supozime të mira

48
00:01:43,210 --> 00:01:45,024
në të dy fushat, atë shoqërore
dhe jo shoqërore,

49
00:01:45,024 --> 00:01:46,973
dhe po të mos mundeshim ta bënim kete,

50
00:01:46,973 --> 00:01:50,189
po të mos mundeshim të supozojmë 
shembujt e ri që ne ndeshim,

51
00:01:50,189 --> 00:01:51,640
ne nuk do të mbijetonim.

52
00:01:51,640 --> 00:01:54,509
Dhe në fakt, Hazlitt më tutje 
në esenë e tij të mrekullueshme

53
00:01:54,509 --> 00:01:55,994
e pranon këtë.

54
00:01:55,994 --> 00:01:58,536
Ai shkruan, "Pa ndihmën 
e paragjykimit dhe zakonit,

55
00:01:58,536 --> 00:02:00,876
s'do të mund ta gjeja rrugën nëpër dhomë;

56
00:02:00,876 --> 00:02:03,328
apo të di të sillem në çfarëdo rrethana,

57
00:02:03,328 --> 00:02:07,531
e as të di se çfarë të ndjej 
në çfarëdo relacioni në jetë."

58
00:02:07,531 --> 00:02:09,040
Apo ta marrim anësinë p.sh.

59
00:02:09,040 --> 00:02:10,748
Ndonjëherë ne ndajmë botën në

60
00:02:10,748 --> 00:02:13,749
ne-dhe-ata, dhe "në grup" 
kundrejt "jashtë-grupit",

61
00:02:13,749 --> 00:02:14,910
dhe kur ndonjëherë e bëjmë këtë

62
00:02:14,910 --> 00:02:15,908
e dimë se jemi duke bërë diçka gabim,

63
00:02:15,908 --> 00:02:17,915
dhe jemi disi të turpëruar prej saj.

64
00:02:17,915 --> 00:02:18,768
Por herë të tjera jemi krenar për atë gjë.

65
00:02:18,768 --> 00:02:19,623
Ne haptazi e pranojmë atë.

66
00:02:19,623 --> 00:02:21,436
Shembulli im i preferuar i kesaj

67
00:02:21,436 --> 00:02:22,718
është një pyetje që erdhi nga audienca

68
00:02:22,718 --> 00:02:27,683
në një debat Republikan,
para zgjedhjeve të fundit.

69
00:02:27,683 --> 00:02:30,129
(Video) Anderson Cooper: 
Të vijmë tek pyetja juaj,

70
00:02:30,129 --> 00:02:34,310
pyetja nga salla, për ndihmat e jashtme?
Po, zonjë.

71
00:02:34,310 --> 00:02:36,546
Gruaja: Populli amerikan po vuan

72
00:02:36,546 --> 00:02:39,183
këtu ne këtë vend, tani.

73
00:02:39,183 --> 00:02:42,531
Pse ne vazhdojmë të dërgojmë ndihma jashtë

74
00:02:42,531 --> 00:02:43,847
shteteve tjera

75
00:02:43,847 --> 00:02:47,950
kur ne vetë jemi në nevojë për të gjithë 
ndihmën që mund të marrim?

76
00:02:47,950 --> 00:02:49,645
AC: Guvernator Perry, si thoni për këtë?

77
00:02:49,645 --> 00:02:51,012
(Duartrokitje)

78
00:02:51,012 --> 00:02:53,350
Rick Perry: Absolutisht, 
unë mendoj se është --

79
00:02:53,350 --> 00:02:55,010
Paul Bloom: Të gjithë në skenë

80
00:02:55,010 --> 00:02:56,981
u pajtuan me premisën e pyetjes,

81
00:02:56,981 --> 00:02:59,100
që është: se ne si Amerikane, 
duhet të kujdesemi më shumë

82
00:02:59,100 --> 00:03:01,226
për Amerikanët se për njerëzit e tjerë.

83
00:03:01,226 --> 00:03:04,091
Dhe në fakt, në përgjithësi, 
njerëzit shpesh tunden

84
00:03:04,091 --> 00:03:07,599
nga ndjenjat e solidaritetit, besnikërisë,
krenarisë e patriotizmit

85
00:03:07,599 --> 00:03:09,511
kundrejt vendit apo grupit të tyre etnik.

86
00:03:09,511 --> 00:03:13,400
Pavarësisht politikës tuaj, shumë njerëz 
ndihen krenar që janë Amerikan

87
00:03:13,400 --> 00:03:15,462
dhe preferojnë më shumë Amerikën 
ndaj shteteve tjera.

88
00:03:15,462 --> 00:03:18,312
Qytetarët e shteteve tjera ndjejnë 
të njëjtën për shtetet e tyre,

89
00:03:18,312 --> 00:03:20,798
dhe ne ndjejmë të njëjtën për etninë tonë.

90
00:03:20,798 --> 00:03:22,020
Disa nga ju mund të mos e pranojë këtë.

91
00:03:22,020 --> 00:03:24,203
Disa nga ju mund jeni aq kosmopolitan

92
00:03:24,213 --> 00:03:26,547
sa të mendoni se nacionaliteti e etniciteti

93
00:03:26,547 --> 00:03:28,700
s'duhet të kenë ndikime morale.

94
00:03:28,700 --> 00:03:31,462
Por madje edhe 
më të sofistikuarit e pranojnë

95
00:03:31,462 --> 00:03:33,296
se duhet të ketë një lloj tërheqje

96
00:03:33,296 --> 00:03:35,997
në drejtim të ndër-grupit, 
në sferën e shoqërisë apo familjes,

97
00:03:35,997 --> 00:03:37,418
të njerëzve me të cilët jeni të afërt ,

98
00:03:37,418 --> 00:03:38,979
dhe kështu, madje edhe ju bëni dallime

99
00:03:38,979 --> 00:03:40,954
në mes nesh dhe tyre.

100
00:03:40,954 --> 00:03:43,557
Tani, dallimi është mjaft natyral

101
00:03:43,557 --> 00:03:46,481
dhe shpesh, mjaft i moralshëm, 
por mund të shkoje mbrapsht.

102
00:03:46,481 --> 00:03:48,210
Kjo gjë ishte pjesë e hulumtimit

103
00:03:48,210 --> 00:03:50,969
të një psikologu të madh social,
Henri Tajfel.

104
00:03:50,969 --> 00:03:53,574
Tajfel ka lindur në Poloni, më 1919.

105
00:03:53,574 --> 00:03:55,713
Ai shkoi në Francë për të studiuar,

106
00:03:55,713 --> 00:03:58,268
sepse, meqë ishte hebre, 
s'mund të vijonte universitetin në Poloni,

107
00:03:58,268 --> 00:04:00,778
pastaj ai u rreshtua në ushtrinë Franceze

108
00:04:00,778 --> 00:04:02,061
në Luftën e dytë botërore.

109
00:04:02,061 --> 00:04:03,830
Ai u kap dhe përfundoi

110
00:04:03,830 --> 00:04:05,361
në një kamp të burgosurish të luftës,

111
00:04:05,361 --> 00:04:07,628
dhe kjo ishte e tmerrshme për të

112
00:04:07,628 --> 00:04:09,316
sepse po të ishte zbuluar që ishte hebre

113
00:04:09,316 --> 00:04:11,408
do të ishte zhvendosur 
në ndonjë kamp koncentrimi

114
00:04:11,408 --> 00:04:13,400
ku me gjasë nuk do të mbijetonte.

115
00:04:13,400 --> 00:04:15,987
Dhe në fakt, kur mbaroi lufta dhe ai u lirua

116
00:04:15,987 --> 00:04:18,492
shumica e shokëve 
e familjarëve të tij kishin vdekur.

117
00:04:18,492 --> 00:04:20,329
Ai u përfshi në shumë aktivitete.

118
00:04:20,329 --> 00:04:21,860
Ndihmonte jetimët e luftës.

119
00:04:21,860 --> 00:04:23,591
Por ai kishte një interes të fortë

120
00:04:23,591 --> 00:04:25,136
në shkencën e paragjykimeve,

121
00:04:25,136 --> 00:04:27,796
dhe kështu kur u paraqit një bursë 
prestigjioze britaneze

122
00:04:27,796 --> 00:04:29,641
mbi stereoptipet, ai aplikoi

123
00:04:29,641 --> 00:04:30,998
dhe e fitoi atë,

124
00:04:30,998 --> 00:04:33,188
e filloi karrieren e tij te shkëlqyeshme.

125
00:04:33,188 --> 00:04:35,937
Dhe, ajo që shenoi fillimet 
ne karrierën e tij ishte perceptimi

126
00:04:35,937 --> 00:04:37,777
se ajo çfarë shumica e njerëzve mendonin

127
00:04:37,777 --> 00:04:39,893
për Holokaustin ishte gabim.

128
00:04:39,893 --> 00:04:42,299
Shumë njerëz, shumica e tyre në atë kohë,

129
00:04:42,299 --> 00:04:44,200
e shihnin Holokaustin si një lloj treguesi

130
00:04:44,200 --> 00:04:47,204
të një të mete tragjike në anën e gjërmanëve,

131
00:04:47,204 --> 00:04:51,038
një lloj njolle gjenetike, 
një personalitet autoritar.

132
00:04:51,038 --> 00:04:53,096
Por Tajfel e kundërshtoi këtë.

133
00:04:53,096 --> 00:04:55,639
Tajfel tha se ajo çfarë 
ne shohim në Holokaustin

134
00:04:55,639 --> 00:04:57,950
është vetëm një lloj ekzagjerimi

135
00:04:57,950 --> 00:04:59,728
i proceseve normale psikologjike

136
00:04:59,728 --> 00:05:01,489
që ekzistojnë në secilin prej nesh.

137
00:05:01,489 --> 00:05:04,174
Dhe për ta hulumtuar këtë,
ai bëri një seri studimesh klasike

138
00:05:04,174 --> 00:05:05,918
me adoleshente britanik.

139
00:05:05,918 --> 00:05:07,467
Në njërin nga studimet e tij, ai shtronte

140
00:05:07,467 --> 00:05:10,019
pyetje të shumëllojshme
adoleshentëve britanik,

141
00:05:10,019 --> 00:05:11,903
dhe me pas, bazuar në 
përgjigjet e tyre, ai tha

142
00:05:11,903 --> 00:05:14,260
"I kam shikuar përgjigjet e juaja,
dhe bazuar në to,

143
00:05:14,260 --> 00:05:16,357
kam përcaktuar se ju jeni ose " -

144
00:05:16,357 --> 00:05:17,363
u tha gjysmës së tyre -

145
00:05:17,363 --> 00:05:20,320
"adhurues i Kandinskit, 
i pelqeni krijimet e Kandinskit,

146
00:05:20,320 --> 00:05:23,298
apo adhurues i Klee,
i pelqeni krijimet e Klee."

147
00:05:23,298 --> 00:05:25,114
E gjitha ishte false.

148
00:05:25,114 --> 00:05:27,404
Përgjigjet e tyre s'kishin të bënin 
asgjë me Kandinskin apo Klee-n.

149
00:05:27,404 --> 00:05:30,132
Ata me gjasë as që kishin dëgjuar 
për këta artiste.

150
00:05:30,132 --> 00:05:32,872
Ai vetëm kishte bërë 
një ndarje të rëndomtë.

151
00:05:32,872 --> 00:05:36,143
Por ajo çfarë ai zbuloi ishte 
që ato kategori u bënë të rëndësishme,

152
00:05:36,143 --> 00:05:38,654
kështu kur më vonë 
ai u dha subjekteve para,

153
00:05:38,654 --> 00:05:40,330
ata preferonin t'ju jepnin para

154
00:05:40,330 --> 00:05:42,130
anëtarëve të grupit të tyre

155
00:05:42,130 --> 00:05:43,963
më parë se anëtarëve të grupeve të tjera.

156
00:05:43,963 --> 00:05:46,290
Për më keq, ata në të vërtet 
ishin të interesuar

157
00:05:46,290 --> 00:05:48,296
në vendosjen e dallimeve

158
00:05:48,296 --> 00:05:50,862
në mes të grupit të tyre dhe të tjerëve,

159
00:05:50,862 --> 00:05:52,770
që t'u jepnin parate grupit të tyre

160
00:05:52,770 --> 00:05:58,018
e duke bërë kështu, 
t'u jepnin edhe më pak grupit tjetër.

161
00:05:58,018 --> 00:06:00,236
Ky lloj paragjykimi duket se 
paraqitet shumë herët.

162
00:06:00,236 --> 00:06:02,536
Kolegia dhe gruaja ime, 
Karen Wynn, në Yale,

163
00:06:02,536 --> 00:06:04,147
ka bërë një seri studimesh me bebet

164
00:06:04,147 --> 00:06:06,979
duke ju treguar bebave disa kuklla

165
00:06:06,979 --> 00:06:09,244
të cilat kishin disa preferenca ushqimi.

166
00:06:09,244 --> 00:06:11,426
Kështu një nga kukllat 
pëlqente mashurkat.

167
00:06:11,426 --> 00:06:14,001
Kuklla tjetër pëlqente graham krakers.

168
00:06:14,001 --> 00:06:16,370
Testuan preferencat ushqimore të bebeve,

169
00:06:16,370 --> 00:06:19,060
ato zakonisht preferojnë graham krakers.

170
00:06:19,060 --> 00:06:21,672
Por shtrohet pyetja: a ka kjo rëndësi

171
00:06:21,672 --> 00:06:24,788
në atë se si sillen ato me kukllat?
Ka shumë rëndësi.

172
00:06:24,788 --> 00:06:26,307
Bebet preferonin kukllat

173
00:06:26,307 --> 00:06:29,786
me preferenca të njëjta ushqimi si ato,

174
00:06:29,786 --> 00:06:32,342
dhe për më keq, preferonin kukllat

175
00:06:32,342 --> 00:06:35,327
që ndëshkonin kukllat 
me preferenca tjera ushqimi.

176
00:06:35,327 --> 00:06:37,604
(Të qeshura)

177
00:06:37,604 --> 00:06:41,236
Ne shohim psikologjinë e ndër-grup,
jashtë-grupit, gjatë gjithë kohës.

178
00:06:41,236 --> 00:06:42,900
E shohim në përplasje politike

179
00:06:42,900 --> 00:06:45,314
brenda grupeve me ideologji të ndryshme.

180
00:06:45,314 --> 00:06:48,940
E shohim në skajshmëri në raste lufte,

181
00:06:48,940 --> 00:06:52,157
kur grupit të huaj jo vetëm 
që i jepet më pak

182
00:06:52,157 --> 00:06:53,745
por edhe eshte cnjerezuar,

183
00:06:53,745 --> 00:06:55,985
siç Nazit i shihnin hebrejte

184
00:06:55,985 --> 00:06:58,070
si parazit apo morra,

185
00:06:58,070 --> 00:07:02,306
apo perspektiva e Amerikanëve
ndaj japonezëve, si minj.

186
00:07:02,306 --> 00:07:04,520
Stereotipet mund po ashtu 
të shkojnë mbrapsht.

187
00:07:04,520 --> 00:07:06,781
Ato shpesh janë racionale e të dobishme,

188
00:07:06,781 --> 00:07:08,355
por ndonjëherë janë iracionale

189
00:07:08,355 --> 00:07:09,581
japin përgjigjie të gabuara,

190
00:07:09,581 --> 00:07:10,798
e herë të tjera,

191
00:07:10,798 --> 00:07:12,973
mund të cojnë në pasoja 
të dhimbshme imorale.

192
00:07:12,973 --> 00:07:15,781
Rasti që është studiuar më së shumti

193
00:07:15,781 --> 00:07:17,448
është ai i racës.

194
00:07:17,448 --> 00:07:18,855
Në një studim interesant,

195
00:07:18,855 --> 00:07:20,929
para zgjedhjeve të 2008-ës,

196
00:07:20,929 --> 00:07:23,955
psikologët sociale kishin vrojtuar masën

197
00:07:23,955 --> 00:07:27,397
e asocimit të kandidatëve me Amerikën,

198
00:07:27,397 --> 00:07:31,002
si një asocim i pavetëdishëm
me flamurin Amerikan.

199
00:07:31,002 --> 00:07:32,358
Në njërin prej studimeve krahasuan

200
00:07:32,358 --> 00:07:34,372
Obama-n dhe McCain, dhe gjetën se McCain

201
00:07:34,372 --> 00:07:37,766
mendohet të jetë më amerikan se Obama,

202
00:07:37,766 --> 00:07:40,339
dhe deri diku, njerëzit s'janë të befasuar
të dëgjojnë për këtë.

203
00:07:40,339 --> 00:07:42,257
McCain është një hero i njohur lufte ,

204
00:07:42,257 --> 00:07:43,916
dhe shumë njerëz do të thonin hapur

205
00:07:43,916 --> 00:07:46,616
se ai e ka historine Amerikane mbi
shpatulla më shumë se Obama.

206
00:07:46,616 --> 00:07:48,553
Por ata po ashtu krahasuan Obama-n

207
00:07:48,553 --> 00:07:51,069
me kryeministrin britanik Tony Blair,

208
00:07:51,069 --> 00:07:53,330
dhe gjetën se Blair po ashtu shihej si

209
00:07:53,330 --> 00:07:55,837
më shumë amerikan se Obama,

210
00:07:55,837 --> 00:07:57,910
edhe pse subjektet haptazi e dinin

211
00:07:57,910 --> 00:08:00,900
se ai nuk është fare amerikan.

212
00:08:00,900 --> 00:08:02,324
Por ata sigurisht i ishin përgjigjur

213
00:08:02,324 --> 00:08:05,375
ngjyrës së lëkurës.

214
00:08:05,375 --> 00:08:07,426
Këto paragjykime e anësi

215
00:08:07,426 --> 00:08:08,876
kanë pasoja në botën reale,

216
00:08:08,876 --> 00:08:11,748
delikate dhe shumë të rëndësishme.

217
00:08:11,748 --> 00:08:14,410
Në një studim së fundi, hulumtuesit

218
00:08:14,410 --> 00:08:17,679
vendosën reklama në eBay 
për shitjen e kartave të bejsbollit.

219
00:08:17,679 --> 00:08:20,413
Disa të mbajtura nga duar të bardha,

220
00:08:20,413 --> 00:08:21,631
të tjera nga duar të zeza.

221
00:08:21,631 --> 00:08:23,210
Ishin të njëjtat karta bejsbolli.

222
00:08:23,210 --> 00:08:24,454
Ato të mbajtura nga duart e zeza

223
00:08:24,454 --> 00:08:26,521
morën oferta ndjeshëm më të vogla

224
00:08:26,521 --> 00:08:29,005
se ato të mbajtura nga duart e bardha.

225
00:08:29,005 --> 00:08:31,367
Në një studim të bërë në Stanford,

226
00:08:31,367 --> 00:08:35,597
psikologët hulumtuan rastet e personave

227
00:08:35,597 --> 00:08:39,166
të dënuar për vrasjen 
e një personi të bardhë.

228
00:08:39,166 --> 00:08:41,970
Rezultoi se, në rrethana 
të pandryshueshme,

229
00:08:41,970 --> 00:08:44,340
ju jeni në mënyrë të konsiderueshme me
më shumë gjasë që të ekzekutoheni

230
00:08:44,340 --> 00:08:46,117
nëse dukeni si njeriu në të djathtë

231
00:08:46,117 --> 00:08:48,090
sesa se si ai në të majtë,

232
00:08:48,090 --> 00:08:50,119
dhe kjo në masë të madhe sepse

233
00:08:50,119 --> 00:08:52,653
njeriu në të djathtë duket 
më prototip i njeriut të zi,

234
00:08:52,653 --> 00:08:55,283
më prototipik afro-amerikan,

235
00:08:55,283 --> 00:08:57,332
dhe kjo me sa duket ndikon 
në vendimet e njerëzve

236
00:08:57,332 --> 00:08:59,103
në lidhje me fatin e personit.

237
00:08:59,103 --> 00:09:00,650
Pra tani që e dimë këtë,

238
00:09:00,650 --> 00:09:02,307
si mund ta luftojmë ?

239
00:09:02,307 --> 00:09:03,929
Ka rrugë të ndryshme.

240
00:09:03,929 --> 00:09:05,363
Njëra rrugë është të evokojmë

241
00:09:05,363 --> 00:09:07,409
drejt përgjigjeve emocionale të njerëzve,

242
00:09:07,409 --> 00:09:09,542
të empatisë së njerëzve,

243
00:09:09,542 --> 00:09:11,415
dhe shumicën e herëve 
këtë e bëjmë përmes tregimeve.

244
00:09:11,415 --> 00:09:13,980
Kështu nëse ju jeni një prind liberal

245
00:09:13,980 --> 00:09:15,852
dhe doni të inkurajoni fëmijën tuaj

246
00:09:15,852 --> 00:09:18,226
që të besoje në cilësitë 
e familjes jotradicionale,

247
00:09:18,226 --> 00:09:20,499
ju mund t'i jepni libra si :
"Heather ka dy Nëna"

248
00:09:20,499 --> 00:09:22,225
Nëse jeni tradicional dhe 
keni qëndrime të tjera,

249
00:09:22,225 --> 00:09:24,156
ju mund t'ju jepni libra si :

250
00:09:24,156 --> 00:09:25,905
(Të qeshura) " Ndihmë! Mami! 
Ka liberalë nën krevatin tim!"

251
00:09:25,905 --> 00:09:29,241
Por në përgjithësi, 
tregimet mund të shndërrojnë

252
00:09:29,241 --> 00:09:31,473
të huajt anonim në
persona që kanë rëndësi,

253
00:09:31,473 --> 00:09:34,158
dhe ideja se ne kujdesemi për njerëzit

254
00:09:34,158 --> 00:09:35,860
dhe fokusohemi në ata si individë

255
00:09:35,860 --> 00:09:38,139
është një ide e shfaqur 
përgjatë historisë.

256
00:09:38,139 --> 00:09:40,722
Kështu Stalini thoshte,

257
00:09:40,722 --> 00:09:42,339
"Një vdekje është tragjedi,

258
00:09:42,339 --> 00:09:44,379
miliona vdekje janë një statistikë,"

259
00:09:44,379 --> 00:09:45,830
kurse Nëne Tereza thoshte:

260
00:09:45,830 --> 00:09:47,371
"Nëse shoh masën, kurrë nuk do të veproj.

261
00:09:47,371 --> 00:09:49,696
Nëse shoh njërin, do të veproj."

262
00:09:49,696 --> 00:09:51,766
Psikologët e kanë hulumtuar këtë.

263
00:09:51,766 --> 00:09:53,067
P.sh., në një studim,

264
00:09:53,067 --> 00:09:55,850
njerëzve u ishte dhënë 
një listë faktesh mbi një krizë,

265
00:09:55,850 --> 00:10:00,106
dhe ishte parë se sa para 
do të dhuronin ata

266
00:10:00,106 --> 00:10:01,690
për ta zgjidhur krizën.

267
00:10:01,690 --> 00:10:03,527
Grupit tjetër nuk i ishin dhënë fare fakte

268
00:10:03,527 --> 00:10:05,625
por ju ishte treguar
në lidhje me një individ

269
00:10:05,625 --> 00:10:08,065
ju ishte dhënë emri e treguar fytyra,

270
00:10:08,065 --> 00:10:11,284
dhe doli se për të personat 
dhuruan më shumë.

271
00:10:11,284 --> 00:10:13,145
Asgjë nga këto, mendoj,
se nuk janë sekrete

272
00:10:13,145 --> 00:10:15,256
për njerëzit e angazhuar 
në punë bamirësie.

273
00:10:15,256 --> 00:10:17,904
Ata nuk i permbytin njerëzit

274
00:10:17,904 --> 00:10:19,227
me fakte e statistika.

275
00:10:19,227 --> 00:10:20,249
Përkundrazi, iu tregoni atyre fytyra,

276
00:10:20,249 --> 00:10:21,985
iu tregoni njerëz.

277
00:10:21,985 --> 00:10:25,212
Dhe është e mundur 
që duke zgjeruar simpatinë

278
00:10:25,212 --> 00:10:27,183
ndaj një personi, ajo mund të shpërndahet

279
00:10:27,183 --> 00:10:30,061
edhe tek grupi të cilit i përket individi.

280
00:10:30,061 --> 00:10:32,527
Kjo është Harriet Beecher Stowe.

281
00:10:32,527 --> 00:10:34,970
Tregimi i saj, mbase jo autentik,

282
00:10:34,970 --> 00:10:37,044
ishte se Presidenti Lincoln e kishte ftuar

283
00:10:37,044 --> 00:10:39,042
në Shtëpinë e Bardhë 
në mes të Luftës Civile

284
00:10:39,042 --> 00:10:40,626
dhe i tha asaj,

285
00:10:40,626 --> 00:10:43,290
"Pra, ju jeni zonja e vogël 
që filloi këtë luftë të madhe."

286
00:10:43,290 --> 00:10:45,175
Ai e kishte fjalën për
"Kasollja e xha' Tomit"

287
00:10:45,175 --> 00:10:47,706
"Kasollja e xha' Tomit" nuk është 
ndonjë libër i madh filozofie

288
00:10:47,706 --> 00:10:50,850
apo teologjie, apo mbase edhe letërsie,

289
00:10:50,850 --> 00:10:52,426
por ja arrin

290
00:10:52,426 --> 00:10:55,863
që t'i vendose lexuesit në këpucët

291
00:10:55,863 --> 00:10:58,196
e atyre njerëzve, që në të kundërtën,
nuk do ta kishin menduar kurre,

292
00:10:58,196 --> 00:11:00,598
t'i vendose në këpucët e skllevërve.

293
00:11:00,598 --> 00:11:02,379
Dhe ajo lehtë mund 
të ketë qenë katalizator

294
00:11:02,379 --> 00:11:03,983
për ndryshime të mëdha sociale.

295
00:11:03,983 --> 00:11:06,345
Duke shikuar Amerikën së fundi,

296
00:11:06,345 --> 00:11:09,414
në dekadat e fundit,

297
00:11:09,414 --> 00:11:12,563
ka arsye për të besuar 
se show si "The Cosby Show"

298
00:11:12,563 --> 00:11:15,251
ka ndryshuar në mënyrë radikale qëndrimet
amerikane kundrejt afro-amerikanëve,

299
00:11:15,251 --> 00:11:18,234
ndersa show si "Will and Grace" 
dhe "Modern Family"

300
00:11:18,234 --> 00:11:19,597
ndryshuan qëndrimet amerikane

301
00:11:19,597 --> 00:11:20,897
kundrejt burrave e grave homoseksual.

302
00:11:20,897 --> 00:11:23,352
S'mendoj që është ekzagjerim të thuhet

303
00:11:23,352 --> 00:11:26,013
se katalizatorët më të mëdhenj 
të ndryshimeve morale në Amerikë

304
00:11:26,013 --> 00:11:28,906
kanë qenë situatat komike.

305
00:11:28,906 --> 00:11:30,322
Por s'ka të bëjë vetëm me emocione,

306
00:11:30,322 --> 00:11:31,598
dhe dua ta përfundoj duke i bere apel

307
00:11:31,598 --> 00:11:33,833
fuqisë se arsyes.

308
00:11:33,833 --> 00:11:35,989
Në një moment në këtë 
libër të mrekullueshëm

309
00:11:35,989 --> 00:11:37,212
"The Better Angles of Out Nature," ose 
"Renia e dhunes"

310
00:11:37,212 --> 00:11:39,228
Steven Pinker thotë:

311
00:11:39,228 --> 00:11:41,810
Testamenti i vjetër thotë duaje fqinjin,

312
00:11:41,810 --> 00:11:44,532
kurse Testamenti i Ri thotë duaje armikun,

313
00:11:44,532 --> 00:11:47,218
por unë se dua asnjërin prej tyre, vërtet,

314
00:11:47,218 --> 00:11:48,885
por as s'dua t'i vras.

315
00:11:48,885 --> 00:11:50,751
E di se kam një obligim ndaj tyre,

316
00:11:50,751 --> 00:11:54,221
por ndjenjat e mia morale, besimet morale,

317
00:11:54,221 --> 00:11:55,934
në lidhje me atë sesi 
të veproj ndaj të tjerëve,

318
00:11:55,934 --> 00:11:57,981
nuk janë të bazuara në dashuri.

319
00:11:57,981 --> 00:11:59,920
Në çfarë ato janë të bazuara 
janë të drejtat e njeriut,

320
00:11:59,920 --> 00:12:02,143
një besim se jeta e tyre 
është e vlefshme për ta

321
00:12:02,143 --> 00:12:04,499
sa edhe e imja për mua,

322
00:12:04,499 --> 00:12:06,431
dhe për të mbështetur këtë,
ai rrëfen një tregim

323
00:12:06,431 --> 00:12:08,279
të filozofit të madh Adam Smith,

324
00:12:08,279 --> 00:12:09,965
dhe unë dua t'ua rrëfej 
atë tregim po ashtu,

325
00:12:09,965 --> 00:12:11,261
edhe pse, do ta përshtat pak

326
00:12:11,261 --> 00:12:12,939
për kohët moderne.

327
00:12:12,939 --> 00:12:14,840
Pra, Adam Smith fillon
duke ju kërkuar që të imagjinoni

328
00:12:14,840 --> 00:12:16,741
vdekjen e mijëra njerëzve,

329
00:12:16,741 --> 00:12:18,781
dhe të imagjinoni se ata mijëra njerëz

330
00:12:18,781 --> 00:12:21,020
janë nga një shtet me të cilin
nuk jeni familjar.

331
00:12:21,020 --> 00:12:24,574
Mund të jetë Kina, India apo 
ndonjë shtet në Afrikë.

332
00:12:24,574 --> 00:12:27,058
Dhe Smith thotë: si do të reagonit ?

333
00:12:27,058 --> 00:12:29,365
Dhe ju do të thoshit: paj', shumë keq,

334
00:12:29,365 --> 00:12:31,241
dhe vazhdoni me jetën tuaj.

335
00:12:31,241 --> 00:12:33,460
Sikur të hapnit The New York Times
online apo diçka të ngjashme,

336
00:12:33,460 --> 00:12:36,420
do të shihnit se kjo, dhe në fakt na
ndodh gjatë gjithë kohës,

337
00:12:36,420 --> 00:12:37,941
ne vazhdojmë me jetët tona.

338
00:12:37,941 --> 00:12:40,135
Por imagjinoni, Smith thotë:

339
00:12:40,135 --> 00:12:41,389
sikur të kuptonit se nesër

340
00:12:41,389 --> 00:12:43,928
do t'ju pritet gishti i vogël.

341
00:12:43,928 --> 00:12:46,097
Smith thotë: kjo do të kishte 
shumë rëndësi.

342
00:12:46,097 --> 00:12:47,508
Ju s'do të flinit atë natë

343
00:12:47,508 --> 00:12:48,861
duke menduar për atë gjë.

344
00:12:48,861 --> 00:12:50,880
Dhe kjo ngre pyetjen:

345
00:12:50,880 --> 00:12:53,346
A do të sakrifikoni mijëra jetë

346
00:12:53,346 --> 00:12:55,315
për të shpëtuar gishtin tuaj të vogël?

347
00:12:55,315 --> 00:12:57,633
Përgjigjuni kësaj pyetje 
në fshehtësinë e mëndjes suaj,

348
00:12:57,633 --> 00:13:00,552
por Smith thotë: absolutisht jo,

349
00:13:00,552 --> 00:13:02,244
çfarë mendimi i tmerrshëm.

350
00:13:02,244 --> 00:13:04,275
Dhe kjo ngre pyetjen,

351
00:13:04,275 --> 00:13:05,649
siç e shtron Smith,

352
00:13:05,649 --> 00:13:07,867
"Kur ndjenjat tona pasive 
janë gati gjithmonë

353
00:13:07,867 --> 00:13:09,315
aq të pista dhe egoiste,

354
00:13:09,315 --> 00:13:10,780
si ndodh që principet tona aktive

355
00:13:10,780 --> 00:13:13,313
duhet të jenë shpesh 
aq bujare e aq fisnike?"

356
00:13:13,313 --> 00:13:15,363
Dhe përgjigja e Smith është:
" Është arsyeja,

357
00:13:15,363 --> 00:13:17,138
principi, vetëdija.

358
00:13:17,138 --> 00:13:18,679
Kjo na fton,

359
00:13:18,679 --> 00:13:22,104
me një zë që mund të habisë 
edhe pasionet tona më kryengritëse,

360
00:13:22,104 --> 00:13:23,781
se ne jemi vetëm një pjesë e morisë ,

361
00:13:23,781 --> 00:13:26,222
jo më të mirë se të tjerët,
në çfarëdo aspekti."

362
00:13:26,222 --> 00:13:28,347
Dhe kjo pjesa e fundit është 
ajo që shpesh përshkruhet si

363
00:13:28,347 --> 00:13:31,555
principi i paanshmërisë.

364
00:13:31,555 --> 00:13:34,184
Ky princip i paanshmërisë zbulon veten

365
00:13:34,184 --> 00:13:35,931
në të gjitha religjionet botërore,

366
00:13:35,951 --> 00:13:38,209
në të gjitha versionet e ndryshme 
të rregullit të artë,

367
00:13:38,209 --> 00:13:40,663
dhe në të gjitha filozofite
morale të botës,

368
00:13:40,663 --> 00:13:41,970
të cilat ndryshojnë në shumë mënyra

369
00:13:41,970 --> 00:13:44,964
por ndajnë supozimin 
se ne duhet të gjykojmë moralin

370
00:13:44,964 --> 00:13:47,949
nga një këndvështrim i paanshëm.

371
00:13:47,949 --> 00:13:49,771
Artikulimi më i mirë i kësaj pikëpamje

372
00:13:49,771 --> 00:13:52,856
në fakt, sipas meje, 
nuk është ai i një teologu apo filozofi,

373
00:13:52,856 --> 00:13:54,213
por i Humphrey Bogart

374
00:13:54,213 --> 00:13:55,760
në fund të "Casablanka."

375
00:13:55,760 --> 00:13:59,536
Ai i thotë të dashurës

376
00:13:59,536 --> 00:14:00,676
se ata duhet të ndahen

377
00:14:00,676 --> 00:14:02,269
për të mirën e përgjithshme,

378
00:14:02,269 --> 00:14:04,133
e i thotë asaj, nuk do ta imitoj aksentin,

379
00:14:04,133 --> 00:14:05,915
por ai i thotë asaj,
"S'duhet shumë për të parë

380
00:14:05,915 --> 00:14:07,274
se problemet e tre njerëzve të vegjël

381
00:14:07,274 --> 00:14:10,385
nuk peshojne, në këtë botë të çmendur."

382
00:14:10,385 --> 00:14:13,665
Arsyeja mund të na bëjë
që të shtypim pasionet tona.

383
00:14:13,665 --> 00:14:15,381
Arsyeja mund të na motivoje

384
00:14:15,381 --> 00:14:16,602
që të zgjerojmë empatinë,

385
00:14:16,602 --> 00:14:18,929
të na motivoje që të shkruajmë 
një libër si "Kasollja e xha Tomit,"

386
00:14:18,929 --> 00:14:20,652
apo të lexojmë një libër si 
"Kasollja e xha' Tomit,"

387
00:14:20,652 --> 00:14:23,346
dhe arsyeja mund të na 
motivojë që të krijojmë

388
00:14:23,346 --> 00:14:25,308
zakone, tabu e ligje

389
00:14:25,308 --> 00:14:27,118
që do të na përmbajnë

390
00:14:27,118 --> 00:14:28,794
nga të vepruarit sipas impulseve

391
00:14:28,794 --> 00:14:30,383
kur, si qenie racionale, ndjejmë

392
00:14:30,383 --> 00:14:31,778
se duhet të përmbahemi.

393
00:14:31,778 --> 00:14:33,791
Dhe kjo është ajo çfarë Kushtetuta është.

394
00:14:33,791 --> 00:14:36,712
Një Kushtetutë është 
diçka e krijuar në të kaluarën

395
00:14:36,712 --> 00:14:38,019
që aplikohet në të tashmen

396
00:14:38,019 --> 00:14:39,004
dhe çfarë thotë,

397
00:14:39,004 --> 00:14:41,231
pavarësisht se sa shumë 
mund të duam që ta rizgjedhim

398
00:14:41,231 --> 00:14:43,834
një president popullor 
për një mandat të tretë,

399
00:14:43,834 --> 00:14:45,929
pavarësisht se sa shumë Amerikanë
të bardhë mund të zgjedhin

400
00:14:45,929 --> 00:14:49,997
që të ndjejnë se duan te rivendosin 
institucionin e skllavërisë, nuk mundemi.

401
00:14:49,997 --> 00:14:51,673
Duhet ta kufizojme veten.

402
00:14:51,673 --> 00:14:54,090
Ne e kufizojmë veten 
edhe në forma tjera, po ashtu.

403
00:14:54,090 --> 00:14:56,848
E dimë se kur vjen puna 
tek zgjedhja e dikujt

404
00:14:56,848 --> 00:14:59,799
për një punë, çmim,

405
00:14:59,799 --> 00:15:02,757
ne paragjykojme fuqishëm nga raca e tyre,

406
00:15:02,757 --> 00:15:05,053
nga gjinia,

407
00:15:05,053 --> 00:15:07,268
nga ajo se sa tërheqës janë,

408
00:15:07,268 --> 00:15:09,919
dhe ndonjëherë mund të themi,
"Paj mirë, kështu duhet të jetë."

409
00:15:09,919 --> 00:15:12,226
Por herë të tjera themi,
"Kjo është gabim."

410
00:15:12,226 --> 00:15:14,115
Dhe për ta luftuar këtë,

411
00:15:14,115 --> 00:15:16,366
ne jo thjesht përpiqemi më shumë,

412
00:15:16,366 --> 00:15:19,367
por më mirë, ajo që bëjmë
është krijimi i situatave

413
00:15:19,367 --> 00:15:22,406
ku burimet tjera të informacionit
të mos mund të na bëjnë paragjykues,

414
00:15:22,406 --> 00:15:23,721
dhe kjo është arsye pse shumë orkestra

415
00:15:23,721 --> 00:15:26,366
bëjnë audicionet për muzikantë
prapa perdeve,

416
00:15:26,366 --> 00:15:27,610
në mënyrë që i vetmi informacion që marrin

417
00:15:27,610 --> 00:15:30,303
të jetë ai që ata besojnë 
të jetë e rëndësishme.

418
00:15:30,303 --> 00:15:32,626
Mendoj se anesimi dhe paragjykimi

419
00:15:32,626 --> 00:15:35,720
ilustrojnë dualitetin fundamental
të natyrës njerëzore.

420
00:15:35,720 --> 00:15:39,496
Ne kemi ndjeshmëri të brendshme,
instinkte, emocione,

421
00:15:39,496 --> 00:15:41,657
dhe ato ndikojnë 
në gjykimet e veprimet tona

422
00:15:41,657 --> 00:15:43,988
për mirë e për keq,

423
00:15:43,988 --> 00:15:47,610
por ne po ashtu jemi të aftë 
për maturi racionale

424
00:15:47,610 --> 00:15:49,045
dhe planifikim inteligjent,

425
00:15:49,045 --> 00:15:51,862
dhe mund t'i përdorim këto që,
në disa raste,

426
00:15:51,862 --> 00:15:53,805
të nxisim dhe ushqejmë emocionet tona,

427
00:15:53,805 --> 00:15:56,573
dhe në të tjera raste t'i ngurtësojmë ato.

428
00:15:56,573 --> 00:15:57,807
Dhe kjo është mënyra

429
00:15:57,807 --> 00:16:00,574
se si arsyeja na ndihmon 
që të krijojmë një botë më të mirë.

430
00:16:00,574 --> 00:16:02,918
Ju falemnderit.