Elementlər tərkibindəki protonların sayına görə təyin olunur. Misal üçün, kalium. Bu, elementlərin dövri cədvəlidir. Bütün cədvəl deyil, cədvəlin sadəcə bir hissəsidir. Kaliumun 19 protonu var. Bunu belə yaza bilərdik, ancaq 19-u yazmağa ehtiyac yoxdur. Çünki, kalium atomlarının 19 protonu olduğunu bilirik. Həmçinin, əgər, bir atomun 19 protonu varsa, demək, o, kalium elementinin atomudur. Lakin elementlərin atomlarındakı neytron sayı fərqlənə bilər. Elementin müxtəlif neytron sayına malik atomlarına izotoplar deyilir. Kaliumun tərkibində 20 neytron olan formasını kalium-39 adlandırırıq. 39 kütlə ədədidir. 19 proton və 20 neytronun cəmindən ibarətdir. Əslində, bu, ən geniş yayılan kalium izotopudur. Yer üzərindəki kaliumun 93,3%-ni təşkil edir. İndi isə kaliumun bir neçə başqa izotopuna nəzər salaq. Kalium-41-dən başlayaq. Əvvəldə də qeyd etdiyim kimi, 19-un yazılması gərəksizdir. Kalium-41-in 22 neytronu var. 22 və 19-un cəmi 41 edir. Kalium-41 bütün planetdəki kaliumun təxminən 6.7%-ini təşkil edir. Kalium-40 adlı izotopa isə çox az rast gəlinir. Aydındır ki, kalium-40-da 21 neytron var. Kalium-40-a, doğrudan da, çox çox az rast gəlinir. O, Yerdəki kaliumun yalnız 0,0117% -ni təşkil edir. Ancaq bu kalium izotopu qədim süxurların, xüsusilə də, qədim vulkanik süxurların tarixi baxımından bizim üçün olduqca maraqlıdır. Qədim vulkanik süxurların hansı tarixə aid olduğunun müəyyən edilməsi başqa süxur növləri və ya qədim vulkanik süxurların arasına sıxışmış qalıqların tarixinin müəyyənləşdirilməsinə də imkan yaradır. Kalium-40 haqqında ,həqiqətən, maraqlı olan şey yarı ömrünün 1.25 milyard il olmasıdır. Bunun yaxşı tərəfi odur ki, kalium-40 karbon-14-dən fərqli olaraq, çox qədim şeylərin tarixinin müəyyənləşdirilməsində istifadə oluna bilər. Və hər 1,25 milyard ildən bir - bunu belə yazım, bu onun yarı ömrüdür - istənilən kalium-40 nümunəsinin 50% -i çürümüş olacaqdır. Və çürümüş kalium-40-ın 11%-i arqon-40-a çevriləcəkdir. Bu, arqondur. 18 protonu var. Kalium-40 arqon-40-a çevrildiyində 1 proton itirsə də, kütlə sayı eyni qalıb. Deməli, protonlardan biri neytrona çevrilmiş olmalıdır. Əslində, o, daxili elektronlardan birini ələ keçirir, daha sonra müxtəlif hissəciklər buraxır və s. Dərinliyinə gedib kvant fizikasından danışmayacağam. Ancaq nəticədə 11%-i arqon-40-a, 89%- isə kalsium-40-a çevrilir. Dövri cədvəldən də göründüyü kimi, kalsiumun 20 protonu var. Burada neytronlardan biri protona çevrilir. Burada isə protonlardan biri neytrona çevrilir. Bizim üçün bu hissə daha maraqlıdır. Çünki, arqonun özünəməxsus bir cəhəti var. O, heç bir maddə ilə reaksiyaya girməyən nəcib qazdır. Ona görə də, arqonu maye halında olan bir şeyin içinə yerləşdirdikdə köpüklənir. Heç bir şeylə rabitə qurmadığına görə köpüklənərək atmosferə qalxır. Gəlin vulkan püskürməsi zamanı nə baş verdiyinə baxaq. Buraya bir vulkan çəkirəm. Bu bizim vulkanımızdır. Keçmişdə nə vatxsa püskürüb. Bunlar püskürdüyü lavalardır. Bu lavanın tərkibində bir qədər kalium-40 var. Hətta artıq bir hissəsi arqon-40-a çevrilib. Nə qədər ki, lava maye halındadır.. Təsəvvür edin ki, bu lavadır. Bir az da çəkim. Bunun içində kalium-40 var. Kaliumu fərqli bir rəngdə çəkmək istəyirəm. Qırmızımtıl bənövşəyi rəngdə çəkəcəyəm. Bunlar kalium-40-dır. Deyəsən, çox çəkdim. Normalda kalium-40-a çox az rast gəlinir. Ancaq lavanın içində bir az kalium-40 olur. Ola bilər ki, artıq içində bir qədər arqon-40 da var. Nəcib qaz adını alan arqon-40 heç bir maddə ilə reaksiyaya girmir. Lava maye halında olduğu müddətcə köpüklənərək yuxarıya doğru qalxacaq. Heç bir maddə ilə kimyəvi rabitəsi olmadığı üçün sadəcə buxarlanır. Buxarlanma dedikdə, yəni heç bir şeylə birləşmədiyinə görə lava maye halında ikən köpüklənərək bir növ axıb aradan çıxacaq, atmosferə qalxacaq. Maraqlısı budur ki, vulkan püskürməsi baş verdikdə lavalar vulkanik süxurlara çevrilib bərkiyənə kimi -- vulkanik süxurları başqa bir rəngdə çəkəcəyəm. Aha, lavalar vulkanik süxurlara çevrilib bərkiyənə kimi arqon-40 yox olacaq. Artıq bərkimiş lavanın tərkibində olmayacaq. Vulkanik hadisə bu süxurları mayeyə çevirərək bir növ arqon-40 miqdarını yenidən tənzimləyir. Deməli, nəticədə burada yalnız kalium-40 qalacaq. Elə buna görə də, arqon-40 daha maraqlıdır. Çünki, kalsium-40 arqon-40 kimi mütləq sızıb aradan çıxmır. Məsələn, burada da kalsium-40-a rast gələ bilərik. Çünki, dediyimiz kimi, kalsium-40 sızmır, amma arqon-40 sızır. Yəni vulkanik hadisə bir növ arqon-40-ın miqdarını tənzimləyir. Beləliklə, lavalar artıq bərkimiş olduqda tərkibində heç arqon-40 qalmır. Təsəvvür edin ki, gələcəyə gedirik. Qoyun əvvəlcə bu nümunəni buraya kopyalayıb yapışdırım. Deməli, əgər, gələcək bir tarixə getsək, çəkdiyimiz süxur nümunəsində bir az arqon-40-a da rast gələrik. Bu süxur əvvəlki vulkanik hadisələr nəticəsində əmələ gəlmiş vulkanik süxurdur. Tərkibindəki arqon-40 isə vulkanik hadisədən sonra çürümüş kalium-40-dan qalıb. Çünki, maye halında olan lavanın içindəki bütün arqon-40 uçub havaya qarışır. Lava maye halında olduğu müddətcə sızıb aradan çıxır. Yəni süxurun içində arqon-40-ın mövcud ola bilməsinin yeganə yolu lava bərkiyib süxur olduqdan sonra süxurun tərkibindəki kalium-40-ın bir hissəsinin çürüyüb arqon-40-a çevrilməsidir. Gəlin nisbətə nəzər yetirək. Bizə məlumdur ki, kalium 40-ın 11%-i çürüyərək arqon-40-a, 89%-i isə kalsium-40-a çevrilir. Deməli, hər 1 arqon-40-ın payına təxminən 9 kalsium-40 düşür. Beləliklə, 1 arqon-40-ın əmələ gəlməsi üçün 10 kalium-40 lazımdır. Bu nisbətlə nə edə bilərik? Süxurun tərkibindəki kalium-40 miqdarının nisbətinə baxaraq, süxurun hansı tarixdən qaldığını öyrənə bilərik. Növbəti videoda isə bu tarixi müəyyənləşdirmək üçün istifadə edilən riyazi hesablama üsulunu gözdən keçirəcəyik. Yəni bunun ,həqiqətən, faydalı olmasının səbəbi bu nisbətlərə baxa bilməyinizdir. Vulkan püskürmələri hər gün baş vermir, ancaq bir neçə milyon il əvvələ baxmağa başlasanız, həqiqətən, tez-tez baş verdiklərini görərsiz. Beləliklə, gəlin torpağı qazaq. Yəni deyək ki, bu buradakı torpaqdır. Və kifayət qədər qazırsız və vulkan püskürməsini görürsüz, orada bir neçə vulkanik süxur görürsüz və daha da çox qazırsınız. Orada başqa bir vulkanik qaya təbəqəsi də var. Yəni bu başqa bir vulkanik qaya təbəqəsidir. Beləliklə, hamısının tərkibində müəyyən miqdarda kalium-40 olacaqdır. İçərisində meəyyən miqdarda kalium-40 olacaq. Və sonra deyək ki, burada daha çox arqon-40 var. Bu bir az daha azdır. Növbəti videoda edəcəyimiz riyazi hesablamaya əsasən deyək ki, bunun yarı ömrünü və qalan arqon-40 nisbətindən istifadə edərək və ya kalium-40 nisbətinin əvvəl orada olduğunu bilirsiniz, bundan istifadə edərək 100 milyon il bundan əvvəl bərkimiş olacağını söyləyə biərsiniz. Bilirsiniz ki, buradakı bu təbəqə bərkləşib. Deyək ki, bu gündən təxminən 150 milyon il əvvəl bərkidiyini bilirsiniz. Deyək ki, bu torpağın qazılıb qazılmadığını və ya buna bənzər bir şey olduğunu olduqca yaxşı hiss edirsiniz. Buradakı bu torpaq nümunələrinə baxanda olduqca toxunulmamış kimi görünür. Deyək ki, burada bəzi fosillər görürsünüz. O zaman, karbon-14 tarixinin bir növ faydasız olmasına baxmayaraq, 50.000 ili keçdiyiniz zaman, bu iki dövr arasında bu fosilləri görərsiniz. Bu torpağın qazılmadığını və qarışdırılmadığını, bu fosilin 100 milyon ilə 150 milyon il arasında olduğunu düşünə bilsəniz olduqca yaxşı bir göstəricidir. Bu hadisə baş verdi. Sonra bu fosilləri toplayırsınız. Bu heyvanlar öldü yaxud yaşadı və öldü. Sonra bu başqa vulkanik hadisəni yaşadınız. Beləliklə, yalnız maqmatik süxur ilə birbaşa tarixini müəyyən etsəniz də, təbəqələrə baxmaq bu təbəqələr arasındakı şeylərin nisbətən tarixlərini müəyyən etməyə imkan verir. Beləliklə, söhbət yalnız vulkanik qayanın tarixindən getmir. Çox qədim olan şeylərlə tanış olmağımıza imkan verir və sadəcə karbon-14 tarixindən daha çox geriyə gedirik.