1
00:00:00,500 --> 00:00:02,440
Elementlər tərkibindəki

2
00:00:02,440 --> 00:00:04,350
protonların sayına görə təyin olunur.

3
00:00:04,350 --> 00:00:05,401
Misal üçün, kalium.

4
00:00:05,401 --> 00:00:07,150
Bu, elementlərin dövri cədvəlidir.

5
00:00:07,150 --> 00:00:09,700
Bütün cədvəl deyil, cədvəlin sadəcə

6
00:00:09,700 --> 00:00:10,720
bir hissəsidir.

7
00:00:10,720 --> 00:00:12,920
Kaliumun 19 protonu var.

8
00:00:12,920 --> 00:00:14,360
Bunu belə yaza bilərdik,

9
00:00:14,360 --> 00:00:15,818
ancaq 19-u yazmağa ehtiyac yoxdur.

10
00:00:15,818 --> 00:00:18,280
Çünki, kalium atomlarının 19 protonu
olduğunu bilirik.

11
00:00:18,280 --> 00:00:20,720
Həmçinin, əgər, bir atomun 19 protonu
varsa,

12
00:00:20,720 --> 00:00:23,260
demək, o, kalium elementinin atomudur.

13
00:00:23,260 --> 00:00:28,920
Lakin elementlərin atomlarındakı

14
00:00:28,920 --> 00:00:31,260
neytron sayı fərqlənə bilər.

15
00:00:31,260 --> 00:00:33,754
Elementin müxtəlif neytron sayına

16
00:00:33,754 --> 00:00:35,070
malik atomlarına

17
00:00:35,070 --> 00:00:37,640
izotoplar deyilir.

18
00:00:37,640 --> 00:00:40,930
Kaliumun

19
00:00:40,930 --> 00:00:43,980
tərkibində 20 neytron olan formasını

20
00:00:43,980 --> 00:00:45,230
kalium-39 adlandırırıq.

21
00:00:48,190 --> 00:00:50,760
39 kütlə ədədidir.

22
00:00:50,760 --> 00:00:56,710
19 proton və 20 neytronun cəmindən
ibarətdir.

23
00:00:56,710 --> 00:00:59,780
Əslində, bu, ən geniş yayılan
kalium izotopudur.

24
00:00:59,780 --> 00:01:03,360
Yer üzərindəki kaliumun

25
00:01:03,360 --> 00:01:08,760
93,3%-ni təşkil edir.

26
00:01:08,760 --> 00:01:12,040
İndi isə kaliumun bir neçə başqa
izotopuna nəzər salaq.

27
00:01:12,040 --> 00:01:14,240
Kalium-41-dən başlayaq.

28
00:01:14,240 --> 00:01:16,490
Əvvəldə də qeyd etdiyim kimi,

29
00:01:16,490 --> 00:01:18,530
19-un yazılması gərəksizdir.

30
00:01:18,530 --> 00:01:20,460
Kalium-41-in 22 neytronu var.

31
00:01:20,460 --> 00:01:22,580
22 və 19-un cəmi 41 edir.

32
00:01:22,580 --> 00:01:28,180
Kalium-41 bütün planetdəki kaliumun
təxminən 6.7%-ini təşkil edir.

33
00:01:28,180 --> 00:01:30,550
Kalium-40 adlı izotopa isə

34
00:01:30,550 --> 00:01:33,890
çox az rast gəlinir.

35
00:01:33,890 --> 00:01:38,030
Aydındır ki, kalium-40-da 21 neytron var.

36
00:01:38,030 --> 00:01:40,380
Kalium-40-a, doğrudan da, çox çox
az rast gəlinir.

37
00:01:40,380 --> 00:01:46,010
O, Yerdəki kaliumun yalnız 0,0117% -ni
təşkil edir.

38
00:01:46,010 --> 00:01:48,590
Ancaq bu kalium izotopu qədim süxurların,

39
00:01:48,590 --> 00:01:51,350
xüsusilə də, qədim vulkanik süxurların 
tarixi baxımından

40
00:01:51,350 --> 00:01:56,490
bizim üçün olduqca maraqlıdır.

41
00:01:56,490 --> 00:01:59,680
Qədim vulkanik süxurların hansı tarixə
aid olduğunun müəyyən edilməsi

42
00:01:59,680 --> 00:02:01,530
başqa süxur növləri və ya

43
00:02:01,530 --> 00:02:03,810
qədim vulkanik süxurların arasına
sıxışmış

44
00:02:03,810 --> 00:02:06,900
qalıqların tarixinin
müəyyənləşdirilməsinə də imkan yaradır.

45
00:02:06,900 --> 00:02:10,570
Kalium-40 haqqında ,həqiqətən,
maraqlı olan şey

46
00:02:10,570 --> 00:02:15,192
yarı ömrünün 1.25 milyard il
olmasıdır. Bunun yaxşı tərəfi odur ki,

47
00:02:15,192 --> 00:02:17,400
kalium-40 karbon-14-dən fərqli olaraq,

48
00:02:17,400 --> 00:02:19,950
çox qədim şeylərin tarixinin
müəyyənləşdirilməsində

49
00:02:19,950 --> 00:02:21,520
istifadə oluna bilər.

50
00:02:21,520 --> 00:02:27,160
Və hər 1,25 milyard ildən bir - bunu belə yazım,

51
00:02:27,160 --> 00:02:32,660
bu onun yarı ömrüdür - istənilən kalium-40

52
00:02:32,660 --> 00:02:36,460
nümunəsinin 50% -i çürümüş olacaqdır.

53
00:02:36,460 --> 00:02:40,785
Və çürümüş kalium-40-ın 11%-i arqon-40-a
çevriləcəkdir.

54
00:02:45,880 --> 00:02:47,530
Bu, arqondur.

55
00:02:47,530 --> 00:02:49,690
18 protonu var.

56
00:02:49,690 --> 00:02:51,960
Kalium-40 arqon-40-a çevrildiyində

57
00:02:51,960 --> 00:02:54,050
1 proton itirsə də,

58
00:02:54,050 --> 00:02:56,060
kütlə sayı eyni qalıb.

59
00:02:56,060 --> 00:02:59,640
Deməli, protonlardan biri neytrona
çevrilmiş olmalıdır.

60
00:02:59,640 --> 00:03:02,240
Əslində, o, daxili elektronlardan
birini ələ keçirir,

61
00:03:02,240 --> 00:03:03,827
daha sonra müxtəlif hissəciklər

62
00:03:03,827 --> 00:03:05,660
buraxır və s. Dərinliyinə gedib

63
00:03:05,660 --> 00:03:07,380
kvant fizikasından danışmayacağam.

64
00:03:07,380 --> 00:03:12,686
Ancaq nəticədə 11%-i arqon-40-a,
89%- isə kalsium-40-a çevrilir.

65
00:03:12,686 --> 00:03:15,060
Dövri cədvəldən də göründüyü kimi,
kalsiumun

66
00:03:15,060 --> 00:03:16,480
20 protonu var.

67
00:03:16,480 --> 00:03:18,760
Burada neytronlardan biri

68
00:03:18,760 --> 00:03:20,287
protona çevrilir.

69
00:03:20,287 --> 00:03:22,120
Burada isə protonlardan biri

70
00:03:22,120 --> 00:03:23,710
neytrona çevrilir.

71
00:03:23,710 --> 00:03:25,640
Bizim üçün bu hissə

72
00:03:25,640 --> 00:03:29,520
daha maraqlıdır.

73
00:03:29,520 --> 00:03:32,170
Çünki, arqonun özünəməxsus bir cəhəti var.

74
00:03:32,170 --> 00:03:36,150
O, heç bir maddə ilə reaksiyaya girməyən
nəcib qazdır.

75
00:03:36,150 --> 00:03:39,230
Ona görə də, arqonu maye halında olan

76
00:03:39,230 --> 00:03:42,310
bir şeyin içinə yerləşdirdikdə
köpüklənir.

77
00:03:42,310 --> 00:03:46,160
Heç bir şeylə rabitə qurmadığına görə

78
00:03:46,160 --> 00:03:48,950
köpüklənərək atmosferə qalxır.

79
00:03:50,990 --> 00:03:54,950
Gəlin vulkan püskürməsi zamanı
nə baş verdiyinə baxaq.

80
00:03:54,950 --> 00:03:57,410
Buraya bir vulkan çəkirəm.

81
00:03:57,410 --> 00:04:00,670
Bu bizim vulkanımızdır.

82
00:04:00,670 --> 00:04:04,160
Keçmişdə nə vatxsa püskürüb.

83
00:04:04,160 --> 00:04:08,795
Bunlar püskürdüyü lavalardır.

84
00:04:12,730 --> 00:04:16,070
Bu lavanın tərkibində bir qədər
kalium-40 var.

85
00:04:16,070 --> 00:04:17,779
Hətta artıq bir hissəsi

86
00:04:17,779 --> 00:04:18,805
arqon-40-a çevrilib.

87
00:04:22,570 --> 00:04:24,410
Nə qədər ki,

88
00:04:24,410 --> 00:04:27,600
lava maye halındadır..

89
00:04:27,600 --> 00:04:30,400
Təsəvvür edin ki, bu lavadır.

90
00:04:30,400 --> 00:04:33,890
Bir az da çəkim.

91
00:04:37,080 --> 00:04:39,020
Bunun içində kalium-40 var.

92
00:04:39,020 --> 00:04:41,600
Kaliumu fərqli bir rəngdə çəkmək
istəyirəm.

93
00:04:41,600 --> 00:04:44,010
Qırmızımtıl bənövşəyi rəngdə çəkəcəyəm.

94
00:04:44,010 --> 00:04:48,090
Bunlar kalium-40-dır.

95
00:04:48,090 --> 00:04:49,090
Deyəsən, çox çəkdim.

96
00:04:49,090 --> 00:04:50,940
Normalda kalium-40-a çox az rast gəlinir.

97
00:04:50,940 --> 00:04:53,040
Ancaq lavanın içində bir az
kalium-40 olur.

98
00:04:53,040 --> 00:05:01,280
Ola bilər ki, artıq içində bir qədər
arqon-40 da var.

99
00:05:01,280 --> 00:05:03,187
Nəcib qaz adını alan arqon-40

100
00:05:03,187 --> 00:05:04,520
heç bir maddə ilə reaksiyaya girmir.

101
00:05:04,520 --> 00:05:06,980
Lava maye halında olduğu müddətcə

102
00:05:06,980 --> 00:05:10,090
köpüklənərək

103
00:05:10,090 --> 00:05:11,420
yuxarıya doğru qalxacaq.

104
00:05:11,420 --> 00:05:12,640
Heç bir maddə ilə kimyəvi

105
00:05:12,640 --> 00:05:14,687
rabitəsi olmadığı üçün sadəcə
buxarlanır.

106
00:05:14,687 --> 00:05:15,770
Buxarlanma dedikdə, yəni

107
00:05:15,770 --> 00:05:17,720
heç bir şeylə birləşmədiyinə görə

108
00:05:17,720 --> 00:05:19,460
lava maye halında ikən

109
00:05:19,460 --> 00:05:24,990
köpüklənərək bir növ axıb aradan çıxacaq,
atmosferə qalxacaq.

110
00:05:24,990 --> 00:05:26,820
Maraqlısı budur ki,

111
00:05:26,820 --> 00:05:28,778
vulkan püskürməsi baş verdikdə

112
00:05:28,778 --> 00:05:32,900
lavalar vulkanik süxurlara çevrilib
bərkiyənə kimi --

113
00:05:32,900 --> 00:05:38,490
vulkanik süxurları başqa bir rəngdə
çəkəcəyəm.

114
00:05:38,490 --> 00:05:42,230
Aha, lavalar vulkanik süxurlara çevrilib

115
00:05:42,230 --> 00:05:45,910
bərkiyənə kimi

116
00:05:45,910 --> 00:05:49,360
arqon-40 yox olacaq. Artıq bərkimiş

117
00:05:49,360 --> 00:05:50,960
lavanın tərkibində olmayacaq.

118
00:05:50,960 --> 00:05:53,680
Vulkanik hadisə

119
00:05:53,680 --> 00:05:55,800
bu süxurları mayeyə çevirərək bir növ

120
00:05:55,800 --> 00:05:58,600
arqon-40 miqdarını yenidən tənzimləyir.

121
00:05:58,600 --> 00:06:01,310
Deməli, nəticədə burada yalnız kalium-40
qalacaq.

122
00:06:04,281 --> 00:06:06,280
Elə buna görə də, arqon-40 daha
maraqlıdır.

123
00:06:06,280 --> 00:06:09,317
Çünki, kalsium-40 arqon-40 kimi mütləq
sızıb aradan çıxmır.

124
00:06:09,317 --> 00:06:11,400
Məsələn, burada da kalsium-40-a
rast gələ bilərik.

125
00:06:11,400 --> 00:06:12,775
Çünki, dediyimiz kimi,

126
00:06:12,775 --> 00:06:15,010
kalsium-40 sızmır, amma arqon-40 sızır.

127
00:06:15,010 --> 00:06:16,560
Yəni vulkanik hadisə bir növ

128
00:06:16,560 --> 00:06:19,275
arqon-40-ın miqdarını tənzimləyir.

129
00:06:21,865 --> 00:06:23,240
Beləliklə,

130
00:06:23,240 --> 00:06:27,580
lavalar artıq bərkimiş olduqda tərkibində

131
00:06:27,580 --> 00:06:28,980
heç arqon-40 qalmır.

132
00:06:28,980 --> 00:06:32,850
Təsəvvür edin ki, gələcəyə gedirik.

133
00:06:32,850 --> 00:06:35,840
Qoyun əvvəlcə bu nümunəni buraya
kopyalayıb yapışdırım.

134
00:06:40,380 --> 00:06:44,980
Deməli, əgər, gələcək bir tarixə getsək,

135
00:06:44,980 --> 00:06:51,542
çəkdiyimiz süxur nümunəsində bir az
arqon-40-a da rast gələrik.

136
00:06:51,542 --> 00:06:54,350
Bu süxur əvvəlki vulkanik
hadisələr nəticəsində

137
00:06:54,350 --> 00:06:57,450
əmələ gəlmiş vulkanik süxurdur.

138
00:06:57,450 --> 00:07:02,675
Tərkibindəki arqon-40 isə vulkanik
hadisədən sonra çürümüş kalium-40-dan qalıb.

139
00:07:08,230 --> 00:07:12,190
Çünki, maye halında olan lavanın içindəki

140
00:07:12,190 --> 00:07:14,709
bütün arqon-40 uçub atmosferə qarışır.

141
00:07:14,709 --> 00:07:17,250
O, lava maye halında olduğu müddətcə
sızıb aradan çıxır.

142
00:07:17,250 --> 00:07:19,760
Yəni süxurun içində arqon-40-ın
mövcud ola bilməsinin

143
00:07:19,760 --> 00:07:22,670
yeganə yolu lava bərkiyib
süxur olduqdan sonra

144
00:07:22,670 --> 00:07:25,560
süxurun tərkibindəki kalium-40-ın
bir hissəsinin çürüyüb

145
00:07:25,560 --> 00:07:28,920
arqon-40-a çevrilməsidir.

146
00:07:28,920 --> 00:07:30,720
Gəlin nisbətə nəzər yetirək.

147
00:07:30,720 --> 00:07:36,170
Bizə məlumdur ki, kalium 40-ın 11%-i
çürüyərək arqon-40-a, 89%-i isə

148
00:07:36,170 --> 00:07:40,580
kalsium-40-a çevrilir.

149
00:07:40,580 --> 00:07:43,650
Deməli, hər 1 arqon-40-ın payına

150
00:07:43,650 --> 00:07:49,150
təxminən 9 kalsium-40 düşür.

151
00:07:49,150 --> 00:07:52,940
Beləliklə, 1 arqon-40-ın
əmələ gəlməsi üçün

152
00:07:52,940 --> 00:07:56,425
10 kalium-40 lazımdır.

153
00:07:56,425 --> 00:07:57,800
Bu nisbətlə nə edə bilərik?

154
00:07:57,800 --> 00:08:00,840
Süxurun tərkibindəki kalium-40 miqdarının

155
00:08:00,840 --> 00:08:03,330
nisbətinə baxaraq, süxurun

156
00:08:03,330 --> 00:08:05,902
hansı tarixdən qaldığını öyrənə bilərik.

157
00:08:05,902 --> 00:08:07,360
Növbəti videoda isə bu tarixi

158
00:08:07,360 --> 00:08:09,140
müəyyənləşdirmək üçün istifadə edilən

159
00:08:09,140 --> 00:08:11,111
riyazi hesablama üsulunu gözdən keçirəcəyik.

160
00:08:11,111 --> 00:08:12,610
Bu üsul, doğrudan da,

161
00:08:12,610 --> 00:08:15,110
çox yararlıdır.

162
00:08:15,110 --> 00:08:18,179
Vulkan püskürmələri hər gün baş vermir,

163
00:08:18,179 --> 00:08:20,720
ancaq bir neçə milyon illik zaman ölçüsünə

164
00:08:20,720 --> 00:08:22,220
nəzər salsaq, əslində,

165
00:08:22,220 --> 00:08:25,520
kifayət qədər tez-tez baş verdiklərini
görə bilərik.

166
00:08:25,520 --> 00:08:27,040
İndi isə gəlin bir az torpaq qazaq.

167
00:08:27,040 --> 00:08:29,450
Torpağımız buradadır.

168
00:08:29,450 --> 00:08:33,600
Kifayət qədər qazdıqdan sonra
vulkan püskürməsindən qalmış

169
00:08:33,600 --> 00:08:37,115
vulkanik süxurlar görünür.

170
00:08:37,115 --> 00:08:38,240
Qazmağa davam edirik.

171
00:08:38,240 --> 00:08:42,440
Başqa bir vulkanik süxur qatına

172
00:08:42,440 --> 00:08:44,850
rast gəlirik.

173
00:08:47,820 --> 00:08:50,460
Hər birinin tərkibində müəyyən miqdarda

174
00:08:50,460 --> 00:08:51,900
kalium-40 var.

175
00:08:51,900 --> 00:08:55,420
Burada da bir az kalium-40 var.

176
00:08:55,420 --> 00:08:59,060
Tutaq ki, bunun tərkibindəki arqon-40
miqdarı daha çoxdur.

177
00:08:59,060 --> 00:09:00,411
Bunda isə daha azdır.

178
00:09:00,411 --> 00:09:02,910
Kalium-40-ın yarı ömrü, həmçinin arqon-40

179
00:09:02,910 --> 00:09:04,790
və ya qalan kalium-40 miqdarının

180
00:09:04,790 --> 00:09:07,820
nisbətindən istifadə edərək

181
00:09:07,820 --> 00:09:12,190
növbəti videoda öyrənəcəyimiz

182
00:09:12,190 --> 00:09:16,200
riyazi hesablamanı apardıqdan sonra

183
00:09:16,200 --> 00:09:20,600
süxurun, tutaq ki, 100 milyon il

184
00:09:20,600 --> 00:09:23,090
bundan əvvəl bərkidiyini,

185
00:09:23,090 --> 00:09:25,909
bu süxur qatının isə, tutaq ki,

186
00:09:25,909 --> 00:09:27,700
150 milyon il bundan əvvəl

187
00:09:27,700 --> 00:09:30,220
bərkidiyini deyə bilərik.

188
00:09:30,220 --> 00:09:32,870
Və bu torpağın daha əvvəl
heç qazılmadığından,

189
00:09:32,870 --> 00:09:34,810
qarışdırılmadığından da son dərəcə əminik.

190
00:09:34,810 --> 00:09:36,810
Buradakı torpaq nümunələrinə baxanda

191
00:09:36,810 --> 00:09:39,570
onlara daha əvvəl heç toxunulmadığını
demək mümkündür.

192
00:09:39,570 --> 00:09:45,040
Fərz edək ki, burada bəzi fosillər var.

193
00:09:45,040 --> 00:09:49,070
Düzü, yaşı 50.000-i keçən fosillər üçün
karbon-14 tarixləşdirmə üsulundan

194
00:09:49,070 --> 00:09:51,410
istifadə faydasızdır.

195
00:09:51,410 --> 00:09:55,170
Torpağa daha əvvəl heç

196
00:09:55,170 --> 00:09:56,670
toxunulmadığını ehtimal etsək,

197
00:09:56,670 --> 00:09:59,910
bu iki dövr arasında yerləşən

198
00:09:59,910 --> 00:10:03,179
fosillərin yaşının 100-150 milyon il
arasında olduğunu

199
00:10:03,710 --> 00:10:04,680
deyə bilərik.

200
00:10:04,680 --> 00:10:06,120
İlk öncə bu süxur qatı formalaşıb.

201
00:10:06,120 --> 00:10:08,730
Sonra orada yaşayan heyvanlardan

202
00:10:08,730 --> 00:10:12,049
qalan fosillər burada üst-üstə toplanıb.
Daha sonra başqa bir

203
00:10:12,049 --> 00:10:13,840
vulkanik hadisə baş verib və s.

204
00:10:13,840 --> 00:10:17,690
Kalium-arqon tarixləşdirmə üsulu ilə
yalnız vulkanik süxurların tarixini

205
00:10:17,690 --> 00:10:19,650
birbaşa müəyyənləşdirmək mümkündür. Lakin

206
00:10:19,650 --> 00:10:22,430
eyni zamanda həmin süxur qatlarının
arasındakı şeylərin də

207
00:10:22,430 --> 00:10:24,000
təxmini yaşını tapmağa kömək edir.

208
00:10:24,000 --> 00:10:26,140
Yəni yalnızca vulkanik süxurların deyil,

209
00:10:26,140 --> 00:10:29,590
həm də karbon-14 tarixləşdirilmə üsulu ilə
yaşı tapıla bilməyən

210
00:10:29,590 --> 00:10:34,530
çox qədim qalıqların yaşının
müəyyənləşdirilməsinə də imkan verir.