WEBVTT

00:00:00.500 --> 00:00:02.440
Elementlər tərkibindəki

00:00:02.440 --> 00:00:04.350
protonların sayına görə təyin olunur.

00:00:04.350 --> 00:00:05.401
Misal üçün, kalium.

NOTE Paragraph

00:00:05.401 --> 00:00:07.150
Bu, elementlərin dövri cədvəlidir.

00:00:07.150 --> 00:00:09.700
Bütün cədvəl deyil, cədvəlin sadəcə

00:00:09.700 --> 00:00:10.720
bir hissəsidir.

00:00:10.720 --> 00:00:12.920
Kaliumun 19 protonu var.

00:00:12.920 --> 00:00:14.360
Bunu belə yaza bilərdik,

00:00:14.360 --> 00:00:15.818
ancaq 19-u yazmağa ehtiyac yoxdur.

00:00:15.818 --> 00:00:18.280
Çünki, kalium atomlarının 19 protonu
olduğunu bilirik.

00:00:18.280 --> 00:00:20.720
Həmçinin, əgər, bir atomun 19 protonu
varsa,

00:00:20.720 --> 00:00:23.260
demək, o, kalium elementinin atomudur.

00:00:23.260 --> 00:00:28.920
Lakin elementlərin atomlarındakı

00:00:28.920 --> 00:00:31.260
neytron sayı fərqlənə bilər.

00:00:31.260 --> 00:00:33.754
Elementin müxtəlif neytron sayına

00:00:33.754 --> 00:00:35.070
malik atomlarına

00:00:35.070 --> 00:00:37.640
izotoplar deyilir.

00:00:37.640 --> 00:00:40.930
Kaliumun

00:00:40.930 --> 00:00:43.980
tərkibində 20 neytron olan formasını

00:00:43.980 --> 00:00:45.230
kalium-39 adlandırırıq.

00:00:48.190 --> 00:00:50.760
39 kütlə ədədidir.

00:00:50.760 --> 00:00:56.710
19 proton və 20 neytronun cəmindən
ibarətdir.

00:00:56.710 --> 00:00:59.780
Əslində, bu, ən geniş yayılan
kalium izotopudur.

00:00:59.780 --> 00:01:03.360
Yer üzərindəki kaliumun

00:01:03.360 --> 00:01:08.760
93,3%-ni təşkil edir.

00:01:08.760 --> 00:01:12.040
İndi isə kaliumun bir neçə başqa
izotopuna nəzər salaq.

00:01:12.040 --> 00:01:14.240
Kalium-41-dən başlayaq.

00:01:14.240 --> 00:01:16.490
Əvvəldə də qeyd etdiyim kimi,

00:01:16.490 --> 00:01:18.530
19-un yazılması gərəksizdir.

00:01:18.530 --> 00:01:20.460
Kalium-41-in 22 neytronu var.

00:01:20.460 --> 00:01:22.580
22 və 19-un cəmi 41 edir.

00:01:22.580 --> 00:01:28.180
Kalium-41 bütün planetdəki kaliumun
təxminən 6.7%-ini təşkil edir.

00:01:28.180 --> 00:01:30.550
Kalium-40 adlı izotopa isə

00:01:30.550 --> 00:01:33.890
çox az rast gəlinir.

00:01:33.890 --> 00:01:38.030
Aydındır ki, kalium-40-da 21 neytron var.

00:01:38.030 --> 00:01:40.380
Kalium-40-a, doğrudan da, çox çox
az rast gəlinir.

00:01:40.380 --> 00:01:46.010
O, Yerdəki kaliumun yalnız 0,0117% -ni
təşkil edir.

00:01:46.010 --> 00:01:48.590
Ancaq bu kalium izotopu qədim süxurların,

00:01:48.590 --> 00:01:51.350
xüsusilə də, qədim vulkanik süxurların 
tarixi baxımından

00:01:51.350 --> 00:01:56.490
bizim üçün olduqca maraqlıdır.

00:01:56.490 --> 00:01:59.680
Qədim vulkanik süxurların hansı tarixə
aid olduğunun müəyyən edilməsi

00:01:59.680 --> 00:02:01.530
başqa süxur növləri və ya

00:02:01.530 --> 00:02:03.810
qədim vulkanik süxurların arasına
sıxışmış

00:02:03.810 --> 00:02:06.900
qalıqların tarixinin
müəyyənləşdirilməsinə də imkan yaradır.

00:02:06.900 --> 00:02:10.570
Kalium-40 haqqında ,həqiqətən,
maraqlı olan şey

00:02:10.570 --> 00:02:15.192
yarı ömrünün 1.25 milyard il
olmasıdır. Bunun yaxşı tərəfi odur ki,

00:02:15.192 --> 00:02:17.400
kalium-40 karbon-14-dən fərqli olaraq,

00:02:17.400 --> 00:02:19.950
çox qədim şeylərin tarixinin
müəyyənləşdirilməsində

00:02:19.950 --> 00:02:21.520
istifadə oluna bilər.

00:02:21.520 --> 00:02:27.160
Və hər 1,25 milyard ildən bir - bunu belə yazım,

00:02:27.160 --> 00:02:32.660
bu onun yarı ömrüdür - istənilən kalium-40

00:02:32.660 --> 00:02:36.460
nümunəsinin 50% -i çürümüş olacaqdır.

00:02:36.460 --> 00:02:40.785
Və çürümüş kalium-40-ın 11%-i arqon-40-a
çevriləcəkdir.

00:02:45.880 --> 00:02:47.530
Bu, arqondur.

00:02:47.530 --> 00:02:49.690
18 protonu var.

00:02:49.690 --> 00:02:51.960
Kalium-40 arqon-40-a çevrildiyində

00:02:51.960 --> 00:02:54.050
1 proton itirsə də,

00:02:54.050 --> 00:02:56.060
kütlə sayı eyni qalıb.

00:02:56.060 --> 00:02:59.640
Deməli, protonlardan biri neytrona
çevrilmiş olmalıdır.

00:02:59.640 --> 00:03:02.240
Əslində, o, daxili elektronlardan
birini ələ keçirir,

00:03:02.240 --> 00:03:03.827
daha sonra müxtəlif hissəciklər

00:03:03.827 --> 00:03:05.660
buraxır və s. Dərinliyinə gedib

00:03:05.660 --> 00:03:07.380
kvant fizikasından danışmayacağam.

00:03:07.380 --> 00:03:12.686
Ancaq nəticədə 11%-i arqon-40-a,
89%- isə kalsium-40-a çevrilir.

00:03:12.686 --> 00:03:15.060
Dövri cədvəldən də göründüyü kimi,
kalsiumun

00:03:15.060 --> 00:03:16.480
20 protonu var.

00:03:16.480 --> 00:03:18.760
Burada neytronlardan biri

00:03:18.760 --> 00:03:20.287
protona çevrilir.

00:03:20.287 --> 00:03:22.120
Burada isə protonlardan biri

00:03:22.120 --> 00:03:23.710
neytrona çevrilir.

00:03:23.710 --> 00:03:25.640
Bizim üçün bu hissə

00:03:25.640 --> 00:03:29.520
daha maraqlıdır.

00:03:29.520 --> 00:03:32.170
Çünki, arqonun özünəməxsus bir cəhəti var.

00:03:32.170 --> 00:03:36.150
O, heç bir maddə ilə reaksiyaya girməyən
nəcib qazdır.

00:03:36.150 --> 00:03:39.230
Ona görə də, arqonu maye halında olan

00:03:39.230 --> 00:03:42.310
bir şeyin içinə yerləşdirdikdə
köpüklənir.

00:03:42.310 --> 00:03:46.160
Heç bir şeylə rabitə qurmadığına görə

00:03:46.160 --> 00:03:48.950
köpüklənərək atmosferə qalxır.

00:03:50.990 --> 00:03:54.950
Gəlin vulkan püskürməsi zamanı
nə baş verdiyinə baxaq.

00:03:54.950 --> 00:03:57.410
Buraya bir vulkan çəkirəm.

00:03:57.410 --> 00:04:00.670
Bu bizim vulkanımızdır.

00:04:00.670 --> 00:04:04.160
Keçmişdə nə vatxsa püskürüb.

00:04:04.160 --> 00:04:08.795
Bunlar püskürdüyü lavalardır.

00:04:12.730 --> 00:04:16.070
Bu lavanın tərkibində bir qədər
kalium-40 var.

00:04:16.070 --> 00:04:17.779
Hətta artıq bir hissəsi

00:04:17.779 --> 00:04:18.805
arqon-40-a çevrilib.

00:04:22.570 --> 00:04:24.410
Nə qədər ki,

00:04:24.410 --> 00:04:27.600
lava maye halındadır..

00:04:27.600 --> 00:04:30.400
Təsəvvür edin ki, bu lavadır.

00:04:30.400 --> 00:04:33.890
Bir az da çəkim.

00:04:37.080 --> 00:04:39.020
Bunun içində kalium-40 var.

00:04:39.020 --> 00:04:41.600
Kaliumu fərqli bir rəngdə çəkmək
istəyirəm.

00:04:41.600 --> 00:04:44.010
Qırmızımtıl bənövşəyi rəngdə çəkəcəyəm.

00:04:44.010 --> 00:04:48.090
Bunlar kalium-40-dır.

00:04:48.090 --> 00:04:49.090
Deyəsən, çox çəkdim.

00:04:49.090 --> 00:04:50.940
Normalda kalium-40-a çox az rast gəlinir.

00:04:50.940 --> 00:04:53.040
Ancaq lavanın içində bir az
kalium-40 olur.

00:04:53.040 --> 00:05:01.280
Ola bilər ki, artıq içində bir qədər
arqon-40 da var.

00:05:01.280 --> 00:05:03.187
Nəcib qaz adını alan arqon-40

00:05:03.187 --> 00:05:04.520
heç bir maddə ilə reaksiyaya girmir.

00:05:04.520 --> 00:05:06.980
Lava maye halında olduğu müddətcə

00:05:06.980 --> 00:05:10.090
köpüklənərək

00:05:10.090 --> 00:05:11.420
yuxarıya doğru qalxacaq.

00:05:11.420 --> 00:05:12.640
Heç bir maddə ilə kimyəvi

00:05:12.640 --> 00:05:14.687
rabitəsi olmadığı üçün sadəcə
buxarlanır.

00:05:14.687 --> 00:05:15.770
Buxarlanma dedikdə, yəni

00:05:15.770 --> 00:05:17.720
heç bir şeylə birləşmədiyinə görə

00:05:17.720 --> 00:05:19.460
lava maye halında ikən

00:05:19.460 --> 00:05:24.990
köpüklənərək bir növ axıb aradan çıxacaq,
atmosferə qalxacaq.

00:05:24.990 --> 00:05:26.820
Maraqlısı budur ki,

00:05:26.820 --> 00:05:28.778
vulkan püskürməsi baş verdikdə

00:05:28.778 --> 00:05:32.900
lavalar vulkanik süxurlara çevrilib
bərkiyənə kimi --

00:05:32.900 --> 00:05:38.490
vulkanik süxurları başqa bir rəngdə
çəkəcəyəm.

00:05:38.490 --> 00:05:42.230
Aha, lavalar vulkanik süxurlara çevrilib

00:05:42.230 --> 00:05:45.910
bərkiyənə kimi

00:05:45.910 --> 00:05:49.360
arqon-40 yox olacaq. Artıq bərkimiş

00:05:49.360 --> 00:05:50.960
lavanın tərkibində olmayacaq.

00:05:50.960 --> 00:05:53.680
Vulkanik hadisə

00:05:53.680 --> 00:05:55.800
bu süxurları mayeyə çevirərək bir növ

00:05:55.800 --> 00:05:58.600
arqon-40 miqdarını yenidən tənzimləyir.

00:05:58.600 --> 00:06:01.310
Deməli, nəticədə burada yalnız kalium-40
qalacaq.

00:06:04.281 --> 00:06:06.280
Elə buna görə də, arqon-40 daha
maraqlıdır.

00:06:06.280 --> 00:06:09.317
Çünki, kalsium-40 arqon-40 kimi mütləq
sızıb aradan çıxmır.

00:06:09.317 --> 00:06:11.400
Məsələn, burada da kalsium-40-a
rast gələ bilərik.

00:06:11.400 --> 00:06:12.775
Çünki, dediyimiz kimi,

00:06:12.775 --> 00:06:15.010
kalsium-40 sızmır, amma arqon-40 sızır.

00:06:15.010 --> 00:06:16.560
Yəni vulkanik hadisə bir növ

00:06:16.560 --> 00:06:19.275
arqon-40-ın miqdarını tənzimləyir.

00:06:21.865 --> 00:06:23.240
Beləliklə,

00:06:23.240 --> 00:06:27.580
lavalar artıq bərkimiş olduqda tərkibində

00:06:27.580 --> 00:06:28.980
heç arqon-40 qalmır.

00:06:28.980 --> 00:06:32.850
Təsəvvür edin ki, gələcəyə gedirik.

00:06:32.850 --> 00:06:35.840
Qoyun əvvəlcə bu nümunəni buraya
kopyalayıb yapışdırım.

00:06:40.380 --> 00:06:44.980
Deməli, əgər, gələcək bir tarixə getsək,

00:06:44.980 --> 00:06:51.542
çəkdiyimiz süxur nümunəsində bir az
arqon-40-a da rast gələrik.

00:06:51.542 --> 00:06:54.350
Bu süxur əvvəlki vulkanik
hadisələr nəticəsində

00:06:54.350 --> 00:06:57.450
əmələ gəlmiş vulkanik süxurdur.

00:06:57.450 --> 00:07:02.675
Tərkibindəki arqon-40 isə vulkanik
hadisədən sonra çürümüş kalium-40-dan qalıb.

00:07:08.230 --> 00:07:12.190
Çünki, maye halında olan lavanın içindəki

00:07:12.190 --> 00:07:14.709
bütün arqon-40 uçub atmosferə qarışır.

00:07:14.709 --> 00:07:17.250
O, lava maye halında olduğu müddətcə
sızıb aradan çıxır.

00:07:17.250 --> 00:07:19.760
Yəni süxurun içində arqon-40-ın
mövcud ola bilməsinin

00:07:19.760 --> 00:07:22.670
yeganə yolu lava bərkiyib
süxur olduqdan sonra

00:07:22.670 --> 00:07:25.560
süxurun tərkibindəki kalium-40-ın
bir hissəsinin çürüyüb

00:07:25.560 --> 00:07:28.920
arqon-40-a çevrilməsidir.

00:07:28.920 --> 00:07:30.720
Gəlin nisbətə nəzər yetirək.

00:07:30.720 --> 00:07:36.170
Bizə məlumdur ki, kalium 40-ın 11%-i
çürüyərək arqon-40-a, 89%-i isə

00:07:36.170 --> 00:07:40.580
kalsium-40-a çevrilir.

00:07:40.580 --> 00:07:43.650
Deməli, hər 1 arqon-40-ın payına

00:07:43.650 --> 00:07:49.150
təxminən 9 kalsium-40 düşür.

00:07:49.150 --> 00:07:52.940
Beləliklə, 1 arqon-40-ın
əmələ gəlməsi üçün

00:07:52.940 --> 00:07:56.425
10 kalium-40 lazımdır.

00:07:56.425 --> 00:07:57.800
Bu nisbətlə nə edə bilərik?

00:07:57.800 --> 00:08:00.840
Süxurun tərkibindəki kalium-40 miqdarının

00:08:00.840 --> 00:08:03.330
nisbətinə baxaraq, süxurun

00:08:03.330 --> 00:08:05.902
hansı tarixdən qaldığını öyrənə bilərik.

00:08:05.902 --> 00:08:07.360
Növbəti videoda isə bu tarixi

00:08:07.360 --> 00:08:09.140
müəyyənləşdirmək üçün istifadə edilən

00:08:09.140 --> 00:08:11.111
riyazi hesablama üsulunu gözdən keçirəcəyik.

00:08:11.111 --> 00:08:12.610
Bu üsul, doğrudan da,

00:08:12.610 --> 00:08:15.110
çox yararlıdır.

00:08:15.110 --> 00:08:18.179
Vulkan püskürmələri hər gün baş vermir,

00:08:18.179 --> 00:08:20.720
ancaq bir neçə milyon illik zaman ölçüsünə

00:08:20.720 --> 00:08:22.220
nəzər salsaq, əslində,

00:08:22.220 --> 00:08:25.520
kifayət qədər tez-tez baş verdiklərini
görə bilərik.

00:08:25.520 --> 00:08:27.040
İndi isə gəlin bir az torpaq qazaq.

00:08:27.040 --> 00:08:29.450
Torpağımız buradadır.

00:08:29.450 --> 00:08:33.600
Kifayət qədər qazdıqdan sonra
vulkan püskürməsindən qalmış

00:08:33.600 --> 00:08:37.115
vulkanik süxurlar görünür.

00:08:37.115 --> 00:08:38.240
Qazmağa davam edirik.

00:08:38.240 --> 00:08:42.440
Başqa bir vulkanik süxur qatına

00:08:42.440 --> 00:08:44.850
rast gəlirik.

00:08:47.820 --> 00:08:50.460
Hər birinin tərkibində müəyyən miqdarda

00:08:50.460 --> 00:08:51.900
kalium-40 var.

00:08:51.900 --> 00:08:55.420
Burada da bir az kalium-40 var.

00:08:55.420 --> 00:08:59.060
Tutaq ki, bunun tərkibindəki arqon-40
miqdarı daha çoxdur.

00:08:59.060 --> 00:09:00.411
Bunda isə daha azdır.

00:09:00.411 --> 00:09:02.910
Kalium-40-ın yarı ömrü, həmçinin arqon-40

00:09:02.910 --> 00:09:04.790
və ya qalan kalium-40 miqdarının

00:09:04.790 --> 00:09:07.820
nisbətindən istifadə edərək

00:09:07.820 --> 00:09:12.190
növbəti videoda öyrənəcəyimiz

00:09:12.190 --> 00:09:16.200
riyazi hesablamanı apardıqdan sonra

00:09:16.200 --> 00:09:20.600
süxurun, tutaq ki, 100 milyon il

00:09:20.600 --> 00:09:23.090
bundan əvvəl bərkidiyini,

00:09:23.090 --> 00:09:25.909
bu süxur qatının isə, tutaq ki,

00:09:25.909 --> 00:09:27.700
150 milyon il bundan əvvəl

00:09:27.700 --> 00:09:30.220
bərkidiyini deyə bilərik.

00:09:30.220 --> 00:09:32.870
Və bu torpağın daha əvvəl
heç qazılmadığından,

00:09:32.870 --> 00:09:34.810
qarışdırılmadığından da son dərəcə əminik.

00:09:34.810 --> 00:09:36.810
Buradakı torpaq nümunələrinə baxanda

00:09:36.810 --> 00:09:39.570
onlara daha əvvəl heç toxunulmadığını
demək mümkündür.

00:09:39.570 --> 00:09:45.040
Fərz edək ki, burada bəzi fosillər var.

00:09:45.040 --> 00:09:49.070
Düzü, yaşı 50.000-i keçən fosillər üçün
karbon-14 tarixləşdirmə üsulundan

00:09:49.070 --> 00:09:51.410
istifadə faydasızdır.

00:09:51.410 --> 00:09:55.170
Torpağa daha əvvəl heç

00:09:55.170 --> 00:09:56.670
toxunulmadığını ehtimal etsək,

00:09:56.670 --> 00:09:59.910
bu iki dövr arasında yerləşən

00:09:59.910 --> 00:10:03.179
fosillərin yaşının 100-150 milyon il
arasında olduğunu

00:10:03.710 --> 00:10:04.680
deyə bilərik.

00:10:04.680 --> 00:10:06.120
İlk öncə bu süxur qatı formalaşıb.

00:10:06.120 --> 00:10:08.730
Sonra orada yaşayan heyvanlardan

00:10:08.730 --> 00:10:12.049
qalan fosillər burada üst-üstə toplanıb.
Daha sonra başqa bir

00:10:12.049 --> 00:10:13.840
vulkanik hadisə baş verib və s.

00:10:13.840 --> 00:10:17.690
Kalium-arqon tarixləşdirmə üsulu ilə
yalnız vulkanik süxurların tarixini

00:10:17.690 --> 00:10:19.650
birbaşa müəyyənləşdirmək mümkündür. Lakin

00:10:19.650 --> 00:10:22.430
eyni zamanda həmin süxur qatlarının
arasındakı şeylərin də

00:10:22.430 --> 00:10:24.000
təxmini yaşını tapmağa kömək edir.

00:10:24.000 --> 00:10:26.140
Yəni yalnızca vulkanik süxurların deyil,

00:10:26.140 --> 00:10:29.590
həm də karbon-14 tarixləşdirilmə üsulu ilə
yaşı tapıla bilməyən

00:10:29.590 --> 00:10:34.530
çox qədim qalıqların yaşının
müəyyənləşdirilməsinə də imkan verir.