Biz insanlar min illərdir
sadəcə bizim ətraf mühitimizə
baxaraq bilirik ki,
müxtəlif maddələr var.
Bu müxtəlif maddələr
müxtəlif xüsusiyyətlərə malikdir.
Nəinki onların müxtəlif xüsusiyyətləri var
bəzisi işığı əks etdirə bilir yaxud etdirə bilmir,
müəyyən rəngdə yaxud temperaturda olur,
maye, qaz yaxud bərk olur.
Biz həmçinin onların müəyyən vəziyyətdə
necə reaksiyaya girdiyini müşahidə edəcəyik.
Bu vəziyyətlərin şəkilləri buradadır.
Karbon burada sağdadır.
Burada qrafit formasındadır.
Burada sağda qurğuşundur.
Burada sağda qızıldır.
Şəkillərini göstərdiklərimin hamısı
və onları bu saytdan götürdüm,
bunların hamısı bərk formadadır.
Həmçinin bilirik ki,
hava və hava hissəciklərinin müəyyən növləri var.
Baxdığın hava hissəciyinin növündən asılı olaraq
karbon, oksigen yaxud azotdursa
müxtəlif növ xüsusiyyətlərə malik olduqlarını göstərirlər.
Ya da maye ola biləcək başqa şeylər var.
Hətta bu şeylərdə temperaturu
kifayət qədər qaldırırsan.
Əgər qızılın və qurğuşunun temperaturunu
kifayət qədər qaldırsan,
maye ala bilərsən.
Karbonu yandırsan,
onun qaz halını ala bilərsən.
Onu atmosfere buraxa bilərsən.
Onun quruluşunu dəyişə bilərsən.
Bunlar insanlığın min illərdir ki,
müşahidə etdiyi bir növ şeylərdir.
O fəlsəfi məsələləri
təbii məsələlərə aparır.
İndi biz daha yaxşı cavab verə bilərik.
Sual budur ki, əgər karbonu
daha kiçik hissələrə ayırsanız
bu maddənin kiçik parçalarından,
hələ də karbonun xüsusiyyətlərinə malik olanı var?
Əgər daha da parçalasaz,
karbonun xüsusiyyətlərini
itirə bilərdi.
Cavb budur ki, bəli var.
Bizim terminologiyanı almaq üçün
bu müxtəlif maddələri
( bu saf maddələr hansı ki,
müəyyən temperaturda spesifik
xüsusiyyətləri var və spesifik yolla reaksiyaya girirlər)
biz onları elementlər adlandıracayıq.
Karbon elementdir.
Qurğuşun elemendir.
Qızıl elementdir.
Deyə bilərsən ki, su elementdir.
Tarixdə insanlar suyu element kimi
göstəriblər.
Bilirik ki, su daha sadə elementlərdən yaradılıb.
O oksigendən və hidrogendən ibarətdir.
Bütün elementlər burada
elementlərin dövri cədvəlində sıralanıb.
C karbonu göstərir-- mən sadəcə insanlara
daha uyğun olanları nəzərdən keçirəcəm,
lakin zaman keçdikcə
hamısı ilə tanış olacaqsınız.
Bu oksigendir.
Bu azotdur.
Bu silisiumdur.
Au qızıldır.
Bu qurğuşundur.
Bu elemtlərin istənilən birinin ən sadə
hissəciyi atomdur.
Və dağıtmağa davam etsəz,
birindən birindən kiçik hissəciklər
almağa davam edəcəksiz
hətta karbon atomu alacaqsınız.
Eyni seyi burada etsəz,
hətta qızıl atomu alardız.
Eyni seyi burada da etdiz,
hətta qurğuşun atomu adlandırılan
bu daha kiçik
hissəcikləri də alardız.
Daha da dağıda bilməzdiz
və bu hələ qurğuşun adlanır,
onun üçün hələ də qurğuşunun
xüsusiyyətləri qalıb
Mən sadəcə sənə ideya vermək üçün-- bu çətin təsəvvür etdiyim
bir şeydirdir-- ki,
atomlar ağlasılmaz və
həqiqətən təsəvvür edilməyəcək balacadırlar.
Məsələn, karbon.
Saçım da karbondandır.
Əslində, mənim əksəriyyətim karbondandır.
Əslində, yaşayan varlıqların çoxsu karbondandır.
Saçımı karbon kimi götürsəm
saçın əksəriyyəti karbondur.
Əgər saçımı götürsən,
o sarı deyil,
qaraya çalır.
Saçım qaradır,
lakin onu ekranda görə bilməzdiz.
Amma mən saçımı götürsəydim
və soruşsaydım ki,
saçım neçə karbon atomu enindədir?
Saçımın küncünü götürsən, uzunluğunu yox,
saçımın enini,
o neçə karbon atomu enindədir?
Zənn edə bilərsən, sən bilirsən
Sal artıq mənə onların çox kiçik olduğunu dedi.
Orada 1000 yaxud 10000 yaxud 100000
karbon atomu ola bilər.
Mən deyərdim, yox.
1 milyon karbon atomu var
yaxud sən insan saçının eni boyunca
1 milyon karbon atomu qoya bilərsən.
Bu açıq-aşkar bir təxmindir.
Bu dəqiq 1 milyon deyil.
Amma bu sənə
atomların kiçik olduğunu göstərir.
Başından bir tük çək
və tükün boyunca bir-birinin yanında
bir milyon şey qoyduğunu təsəvvür et.
Tükün uzunluğu yox, tükün eni.
Hətta tükün enini belə görmək çətindir
və onun boyunca bir milyon
karbon atomu ola bilər.
İndi daha aydındır ki, bildiyimiz kimi
bu karbonun və hər hansı elementin
ən vacib quruluş hissəsidir.
Hətta daha aydındır ki,
bu quruluş hissəcikləri bir- birinə əlaqəlidir.
Karbon atomu daha əsaslı
hissəciklərdən qurulmuşdur.
Qızıl atomu hətta daha əsaslı
hissəciklərdən qurulmuşdur.
Və asılı olaraq--onlar həqiqiətən bu əsaslı hissəciklər
yerləşməsinə görə təyin olunur.
Əgər əsaslı hissəciklərin sayını dəyişsəydin
elementin xüsusiyyətlərini və
necə reaksiyaya girdiyini
hətta elementin özünü dəyişə bilərdin.
Daha yaxşı başa düşmək üçün
bu əsaslı hissəciklər haqqında danışaq.
Belə ki, protonunuz var.
Proton doğrudan da --atomun nüvəsindəki
protonların sayı və
ikincidə nüvə haqqında danışacam--
elementi təyin edir.
Bu elementi təyin edəndir.
Burada dövri cədvələ baxanda
onlar atom sayları sırası ilə yazılıb.
Atom sayı hərfi olaraq
sadəcə elemendə olan protonların sayıdır.
İzahına görə,
hidrogenin bir protonu,
heliumun iki və karbonun altı protonu var.
Yeddi protonlu karbon ola bilməz.
O azot ola bilər.
O hər halda karbon ola bilməz.
Oksigenin səkkiz protonu var.
Əgər necəsə ora basqa
bir proton əlavə etsəydin,
o artıq oksigen olmazdı.
O flüor ola bilərdi.
Belə ki, o elementi təyin edir.
Atom nömrəsi ,protonların sayı --
bunun dövri cədvəldə elemtlərin hər biri üçün
sağda yuxarıda yazılan
rəqəm olduğunu yada salın--
protonların sayı atom
nömrəsinə bərabərdir.
Onlar bu rəqəmi buraya qoyublar,
çünki o elementin
xüsusiyyətini müəyyən edir.
Qoy bu altı elektronları çəkim.
Bir, iki, üç, dörd, beş, altı.
Və bir yol -- və ola bilsin
elektronla nüvənin əlaqəsi haqqında fikirləşməyin
ilk yoludur -- bu elektronları bir növ
nüvənin ətrafında hərək eliyən, yellənən kimi təsəvvür edə bilərsən.
Bir yolu onları nüvə ətrafında orbital
hərəkət edən kimi fikirləşməkdir, ama bu olduqca düz deyil.
Onlar deyək planetin günəş ətrafında orbital hərəkət etdiyi kimi
hərəkət etmir.
,Ama bu yaxşı başlanğıc nöqtəsidir.
Başqa yolu buruk ki, onlar bir növ nüvə ətrafında tullanırlar,
və ya nüvə ətrafında hoppanırlar.
Və bu əslində ona görədir ki, həqiqət bu səviyyədə
çox qəribə görsənir, və biz kvant
fizikasını anlamalıyıq ki, başa düşək həqiqətən elektron nə edir.
Ama sənin beynində birinci model odur ki, bu atomun,
bu karbon 12 atomunun mərkəzində,
nüvə var.
Nüvə bax düz ordadır.
Və bu elektronlar bu nüvə ətrafında tullanırlar.
Və bu elektronların bu nüvədən kənara getməməsinin,
bir növ, nüvə ilə bağlı olmasının,
və bu atomun hissəsi olmasının səbəbi odur ki,
protonlar müsbət yükə malikdirlər.
Müsbət yükə malikdirlər və elektronlar mənfi yükə malikdirlər.
Və bu fundamental hissəciklərin xassələrindən
biridir, və sən əsaslı olaraq fikirləşməyə başlasan ki,
yük nədir, bir işarədən savayı,
bu bir növ dərinə gedib çıxacaq.
Ama biz bir şeyi bilirik ki,
elektro-maqnit qüvvəsi haqqında danışmağa başlayanda,
müftəlif yüklər bir-birini cəzb edirlər.
Deməli bu barədə fikirləşməyin ən yaxşı yolu budur: protonlar və elektronlar,
müxtəlif yüklü olduğundan,
bir-birini cəzb edirlər.
Nyetronlar neytraldırlar, ona görə onlar sadəcə otururlar orda
nüvənin içində və onlar müəyyən səviyyədə
bəzi atomların bəzi elementlərinin xassəlrinə təsir edirlər.
Ama elektronların sadəcə uçub getməməsinin səbəbi odur ki,
onlar cəzb olunurlar.
onlar nüvəyə doğru cəzb olunurlar.
və onlar həmçinin inanılmaz yüksək sürətə malikdirlər --
həqiqətən çətindir -- biz yenə də
fizikanın çox qəribə hissəsinə toxunuruq
eleama bu kifayətdirktronun həqiqətən nə etdiyindən --danışmağa başlayanda --
Məncə deyə bilərsən ki, onun ətrafında kifayət qədər hoppanır ki,
nüvənin içinə düşə bilmir,
Məncə bu haqda fikirləşməyin bir yoludur.
Beləliklə mən bax burda karbonu
protonların sayına görə təyin elədim.
Oksigen səkkiz protonuna görə təyin oluna bilər.
Ama yenə də, elektronlar digər elektronlara əlaqədə ola bilər.
Onlar başqa atomlar tərəfindən götürülə bilər.
Və bu həqiqətən bizim kimya haqda təsəvvürümüzün böyük hissəsini formalaşdırır.
Bu elementin və ya atomun nə qədər
elektronu olduğuna əsaslanıb.
Və bu elektronların konfiqurasiyasından,
və digər elementlərin elektronlarının konfiqurasiyasından,
və ya həmin elementin başqa atomlarının.
Biz bir elementin atomunun hımin elementin digər atomu ilə,
necə reaksiyaya girdiyini qabaqcadan xəbər verməyə başlaya bilərik,
və ya bir elementin atomu -- necə reaksiyaya girdiyini,
və ya əlaqə yaratdığını və ya yaratmadığını, digər ato tərəfindən cəzb edildiyini
və ya rədd edildiyini.
Beləliklə məsələn, biz bu barədə daha çox öyrənəcəyik
gələcəkdə, bu mümükündür ki, başqa bir atom,
karbondan elektronu vurub çıxara bilsin,
sadəcə hər hansı səbəbə görə -- və biz bu barədə danışacağıq
bəzi neytral atomların və bəzi elementlərin başqalarına nisbətən
Belə ki, bəlkə onların biri karbondan elektronu
vurub çıxaracaq və bu karbonun
protondan az elektronu olar, deməli beş elektronumuz olar
Onda biz vahid müsbət yük alarıq.
Beləliklə, bu karbon 12-in, elədiyim birinci versiyanın,
altı protonu, altı elektronu var idi və heç bir yükü yox idi.
Əgər eletronun birini itirsəm, onda cəmi beşi qalar,
və məndə vahid müsbət yük olar.
Və biz bu haqda daha çox danışacağıq
kimya pleylisti boyunca,
ama ümid edirəm sizdə bir fikir oyanıb ki,
bu artıq maraqlı olmağa başlayır.
Biz artıq bu atom adlanan fundamental tikinti bloku
başa düşürük.
Və hətta daha maraqlı olan odur ki,
bu fundamental tikinti bloku özü daha fundamental tikinti
bloklarından düzəlib.
Və bunlar hamısı öz aralarında yerdəyişə bilər
atomu xassəsini dəyişmək üçün və hətta bir elementin
atomundan digər elementin atomuna keçə bilər.