0:00:00.660,0:00:03.120
Biz insanlar min illərdir

0:00:03.120,0:00:05.341
sadəcə bizim ətraf mühitimizə[br]baxaraq bilirik ki,

0:00:05.341,0:00:06.840
müxtəlif maddələr var.

0:00:06.840,0:00:08.600
Bu müxtəlif maddələr

0:00:08.600,0:00:10.120
müxtəlif xüsusiyyətlərə malikdir.

0:00:10.120,0:00:11.470
Nəinki onların müxtəlif xüsusiyyətləri var

0:00:11.470,0:00:13.400
bəzisi işığı əks etdirə bilir yaxud etdirə bilmir,

0:00:13.400,0:00:16.230
müəyyən rəngdə yaxud temperaturda olur,

0:00:16.230,0:00:20.390
maye, qaz yaxud bərk olur.

0:00:20.390,0:00:22.290
Biz həmçinin onların müəyyən vəziyyətdə

0:00:22.290,0:00:25.030
necə reaksiyaya girdiyini müşahidə edəcəyik.

0:00:25.030,0:00:27.410
Bu vəziyyətlərin şəkilləri buradadır.

0:00:27.410,0:00:29.070
Karbon burada sağdadır.

0:00:29.070,0:00:31.650
Burada qrafit formasındadır.

0:00:31.650,0:00:33.910
Burada sağda qurğuşundur.

0:00:33.910,0:00:36.030
Burada sağda qızıldır.

0:00:36.030,0:00:38.750
Şəkillərini göstərdiklərimin hamısı

0:00:38.750,0:00:41.720
və onları bu saytdan götürdüm,

0:00:41.720,0:00:43.460
bunların hamısı bərk formadadır.

0:00:43.460,0:00:45.830
Həmçinin bilirik ki,

0:00:45.830,0:00:49.240
hava və hava hissəciklərinin müəyyən növləri var.

0:00:49.240,0:00:51.090
Baxdığın hava hissəciyinin növündən asılı olaraq

0:00:51.090,0:00:55.590
karbon, oksigen yaxud azotdursa

0:00:55.590,0:00:57.790
müxtəlif növ xüsusiyyətlərə malik olduqlarını göstərirlər.

0:00:57.790,0:00:59.666
Ya da maye ola biləcək başqa şeylər var.

0:00:59.666,0:01:01.665
Hətta bu şeylərdə temperaturu

0:01:01.665,0:01:02.360
kifayət qədər qaldırırsan.

0:01:02.360,0:01:04.485
Əgər qızılın və qurğuşunun temperaturunu[br]kifayət qədər qaldırsan,

0:01:04.485,0:01:06.440
maye ala bilərsən.

0:01:06.440,0:01:10.360
Karbonu yandırsan,

0:01:10.360,0:01:12.020
onun qaz halını ala bilərsən.

0:01:12.020,0:01:13.690
Onu atmosfere buraxa bilərsən.

0:01:13.690,0:01:14.880
Onun quruluşunu dəyişə bilərsən.

0:01:14.880,0:01:18.530
Bunlar insanlığın min illərdir ki,

0:01:18.530,0:01:21.000
müşahidə etdiyi bir növ şeylərdir.

0:01:21.000,0:01:22.530
O fəlsəfi məsələləri

0:01:22.530,0:01:24.420
təbii məsələlərə aparır.

0:01:24.420,0:01:26.790
İndi biz daha yaxşı cavab verə bilərik.

0:01:26.790,0:01:31.320
Sual budur ki, əgər karbonu

0:01:31.320,0:01:33.970
daha kiçik hissələrə ayırsanız

0:01:33.970,0:01:38.930
bu maddənin kiçik parçalarından,

0:01:38.930,0:01:43.314
hələ də karbonun xüsusiyyətlərinə malik olanı var?

0:01:43.314,0:01:44.730
Əgər daha da parçalasaz,

0:01:44.730,0:01:46.271
karbonun xüsusiyyətlərini

0:01:46.271,0:01:48.270
itirə bilərdi.

0:01:48.270,0:01:50.380
Cavb budur ki, bəli var.

0:01:50.380,0:01:52.030
Bizim terminologiyanı almaq üçün

0:01:52.030,0:01:54.940
bu müxtəlif maddələri

0:01:54.940,0:01:58.070
( bu saf maddələr hansı ki,

0:01:58.070,0:01:59.960
müəyyən temperaturda spesifik

0:01:59.960,0:02:02.020
xüsusiyyətləri var və spesifik yolla reaksiyaya girirlər)[br]biz onları elementlər adlandıracayıq.

0:02:05.210,0:02:06.470
Karbon elementdir.

0:02:06.470,0:02:07.570
Qurğuşun elemendir.

0:02:07.570,0:02:08.910
Qızıl elementdir.

0:02:08.910,0:02:10.949
Deyə bilərsən ki, su elementdir.

0:02:10.949,0:02:13.827
Tarixdə insanlar suyu element kimi

0:02:13.827,0:02:14.410
göstəriblər.

0:02:14.410,0:02:18.250
Bilirik ki, su daha sadə elementlərdən yaradılıb.

0:02:18.250,0:02:21.100
O oksigendən və hidrogendən ibarətdir.

0:02:21.100,0:02:25.120
Bütün elementlər burada

0:02:25.120,0:02:27.830
elementlərin dövri cədvəlində sıralanıb.

0:02:27.830,0:02:30.450
C karbonu göstərir-- mən sadəcə insanlara

0:02:30.450,0:02:33.280
daha uyğun olanları nəzərdən keçirəcəm,

0:02:33.280,0:02:35.710
lakin zaman keçdikcə[br]hamısı ilə tanış olacaqsınız.

0:02:35.710,0:02:36.610
Bu oksigendir.

0:02:36.610,0:02:38.020
Bu azotdur.

0:02:38.020,0:02:40.140
Bu silisiumdur.

0:02:40.140,0:02:42.090
Au qızıldır.

0:02:42.090,0:02:43.280
Bu qurğuşundur.

0:02:43.280,0:02:49.380
Bu elemtlərin istənilən birinin ən sadə[br]hissəciyi atomdur.

0:02:52.620,0:02:55.050
Və dağıtmağa davam etsəz,

0:02:55.050,0:02:56.940
birindən birindən kiçik hissəciklər[br]almağa davam edəcəksiz

0:02:56.940,0:02:59.739
hətta karbon atomu alacaqsınız.

0:02:59.739,0:03:01.530
Eyni seyi burada etsəz,

0:03:01.530,0:03:02.616
hətta qızıl atomu alardız.

0:03:02.616,0:03:04.490
Eyni seyi burada da etdiz,

0:03:04.490,0:03:05.864
hətta qurğuşun atomu adlandırılan

0:03:05.864,0:03:08.000
bu daha kiçik

0:03:08.000,0:03:09.450
hissəcikləri də alardız.

0:03:09.450,0:03:11.241
Daha da dağıda bilməzdiz

0:03:11.241,0:03:13.560
və bu hələ qurğuşun adlanır,

0:03:13.560,0:03:17.110
onun üçün hələ də qurğuşunun[br]xüsusiyyətləri qalıb

0:03:17.110,0:03:19.490
Mən sadəcə sənə ideya vermək üçün-- bu çətin təsəvvür etdiyim

0:03:19.490,0:03:21.600
bir şeydirdir-- ki,

0:03:21.600,0:03:24.690
atomlar ağlasılmaz və

0:03:24.690,0:03:26.220
həqiqətən təsəvvür edilməyəcək balacadırlar.

0:03:26.220,0:03:27.750
Məsələn, karbon.

0:03:27.750,0:03:29.550
Saçım da karbondandır.

0:03:29.550,0:03:33.320
Əslində, mənim əksəriyyətim karbondandır.

0:03:33.320,0:03:36.690
Əslində, yaşayan varlıqların çoxsu karbondandır.

0:03:36.690,0:03:40.840
Saçımı karbon kimi götürsəm

0:03:40.840,0:03:42.262
saçın əksəriyyəti karbondur.

0:03:42.262,0:03:43.970
Əgər saçımı götürsən,

0:03:43.970,0:03:46.075
o sarı deyil,

0:03:46.075,0:03:46.700
qaraya çalır.

0:03:46.700,0:03:48.280
Saçım qaradır,

0:03:48.280,0:03:50.270
lakin onu ekranda görə bilməzdiz.

0:03:50.270,0:03:51.769
Amma mən saçımı götürsəydim

0:03:51.769,0:03:55.820
və soruşsaydım ki,[br]saçım neçə karbon atomu enindədir?

0:03:55.820,0:03:57.870
Saçımın küncünü götürsən, uzunluğunu yox,

0:03:57.870,0:04:00.040
saçımın enini,

0:04:00.040,0:04:03.384
o neçə karbon atomu enindədir?

0:04:03.384,0:04:04.800
Zənn edə bilərsən, sən bilirsən

0:04:04.800,0:04:07.540
Sal artıq mənə onların çox kiçik olduğunu dedi.

0:04:07.540,0:04:10.016
Orada 1000 yaxud 10000 yaxud 100000

0:04:10.016,0:04:10.780
karbon atomu ola bilər.

0:04:10.780,0:04:12.000
Mən deyərdim, yox.

0:04:12.000,0:04:14.540
1 milyon karbon atomu var

0:04:14.540,0:04:17.579
yaxud sən insan saçının eni boyunca

0:04:17.579,0:04:21.314
1 milyon karbon atomu qoya bilərsən.

0:04:21.314,0:04:22.730
Bu açıq-aşkar bir təxmindir.

0:04:22.730,0:04:23.970
Bu dəqiq 1 milyon deyil.

0:04:23.970,0:04:26.860
Amma bu sənə[br]atomların kiçik olduğunu göstərir.

0:04:26.860,0:04:28.620
Başından bir tük çək

0:04:28.620,0:04:31.300
və tükün boyunca bir-birinin yanında

0:04:31.300,0:04:34.440
bir milyon şey qoyduğunu təsəvvür et.

0:04:34.440,0:04:37.450
Tükün uzunluğu yox, tükün eni.

0:04:37.450,0:04:39.360
Hətta tükün enini belə görmək çətindir

0:04:39.360,0:04:41.110
və onun boyunca bir milyon

0:04:41.110,0:04:43.180
karbon atomu ola bilər.

0:04:43.180,0:04:46.860
İndi daha aydındır ki, bildiyimiz kimi

0:04:46.860,0:04:50.840
bu karbonun və hər hansı elementin

0:04:50.840,0:04:54.220
ən vacib quruluş hissəsidir.

0:04:54.220,0:04:57.130
Hətta daha aydındır ki,

0:04:57.130,0:04:58.570
bu quruluş hissəcikləri bir- birinə əlaqəlidir.

0:04:58.570,0:05:02.400
Karbon atomu daha əsaslı

0:05:02.400,0:05:02.950
hissəciklərdən qurulmuşdur.

0:05:02.950,0:05:07.671
Qızıl atomu hətta daha əsaslı[br]hissəciklərdən qurulmuşdur.

0:05:07.671,0:05:09.170
Və asılı olaraq--onlar həqiqiətən bu əsaslı hissəciklər

0:05:09.170,0:05:12.870
yerləşməsinə görə təyin olunur.

0:05:12.870,0:05:15.430
Əgər əsaslı hissəciklərin sayını dəyişsəydin

0:05:15.430,0:05:18.430
elementin xüsusiyyətlərini və[br]necə reaksiyaya girdiyini

0:05:18.430,0:05:22.810
hətta elementin özünü dəyişə bilərdin.

0:05:22.810,0:05:25.480
Daha yaxşı başa düşmək üçün

0:05:25.480,0:05:28.260
bu əsaslı hissəciklər haqqında danışaq.

0:05:28.260,0:05:30.365
Belə ki, protonunuz var.

0:05:33.020,0:05:36.000
Proton doğrudan da --atomun nüvəsindəki[br]

0:05:36.000,0:05:38.340
protonların sayı və

0:05:38.340,0:05:40.610
ikincidə nüvə haqqında danışacam--

0:05:40.610,0:05:43.010
elementi təyin edir.

0:05:43.010,0:05:45.702
Bu elementi təyin edəndir.

0:05:45.702,0:05:47.660
Burada dövri cədvələ baxanda

0:05:47.660,0:05:50.490
onlar atom sayları sırası ilə yazılıb.

0:05:50.490,0:05:52.250
Atom sayı hərfi olaraq

0:05:52.250,0:05:55.140
sadəcə elemendə olan protonların sayıdır.

0:05:55.140,0:05:58.950
İzahına görə,[br]hidrogenin bir protonu,

0:05:58.950,0:06:03.120
heliumun iki və karbonun altı protonu var.

0:06:03.120,0:06:05.440
Yeddi protonlu karbon ola bilməz.

0:06:05.440,0:06:07.150
O azot ola bilər.

0:06:07.150,0:06:09.300
O hər halda karbon ola bilməz.

0:06:09.300,0:06:10.732
Oksigenin səkkiz protonu var.

0:06:10.732,0:06:12.940
Əgər necəsə ora basqa[br]bir proton əlavə etsəydin,

0:06:12.940,0:06:14.680
o artıq oksigen olmazdı.

0:06:14.680,0:06:16.370
O flüor ola bilərdi.

0:06:16.370,0:06:17.705
Belə ki, o elementi təyin edir.

0:06:20.240,0:06:22.450
Atom nömrəsi ,protonların sayı --[br]

0:06:22.450,0:06:25.549
bunun dövri cədvəldə elemtlərin hər biri üçün

0:06:25.549,0:06:27.340
sağda yuxarıda yazılan

0:06:27.340,0:06:30.260
rəqəm olduğunu yada salın--

0:06:30.260,0:06:33.010
protonların sayı atom[br]nömrəsinə bərabərdir.

0:06:36.705,0:06:38.080
Onlar bu rəqəmi buraya qoyublar,

0:06:38.080,0:06:42.160
çünki o elementin[br]xüsusiyyətini müəyyən edir.

0:06:42.160,0:06:46.050


0:06:46.050,0:06:47.430


0:06:47.430,0:06:51.780


0:06:55.390,0:06:57.110


0:06:57.110,0:07:01.320


0:07:01.320,0:07:03.690


0:07:03.690,0:07:04.976


0:07:04.976,0:07:06.350


0:07:06.350,0:07:08.430


0:07:08.430,0:07:09.850


0:07:09.850,0:07:11.710


0:07:11.710,0:07:15.060
Qoy bu altı elektronları çəkim.

0:07:15.060,0:07:19.660
Bir, iki, üç, dörd, beş, altı.

0:07:19.660,0:07:22.420
Və bir yol -- və ola bilsin

0:07:22.420,0:07:24.110
elektronla nüvənin əlaqəsi haqqında fikirləşməyin

0:07:24.110,0:07:26.100
ilk yoludur -- bu elektronları bir növ

0:07:26.100,0:07:27.940
nüvənin ətrafında hərək eliyən, yellənən kimi təsəvvür edə bilərsən.

0:07:27.940,0:07:30.330
Bir yolu onları nüvə ətrafında orbital

0:07:30.330,0:07:31.830
hərəkət edən kimi fikirləşməkdir, ama bu olduqca düz deyil.

0:07:31.830,0:07:33.280
Onlar deyək planetin günəş ətrafında orbital hərəkət etdiyi kimi

0:07:33.280,0:07:36.480
hərəkət etmir.

0:07:36.480,0:07:41.300
,Ama bu yaxşı başlanğıc nöqtəsidir.

0:07:41.300,0:07:43.300
Başqa yolu buruk ki, onlar bir növ nüvə ətrafında tullanırlar,

0:07:43.300,0:07:46.450
və ya nüvə ətrafında hoppanırlar.

0:07:46.450,0:07:48.910
Və bu əslində ona görədir ki, həqiqət bu səviyyədə

0:07:48.910,0:07:52.720
çox qəribə görsənir, və biz kvant

0:07:52.720,0:07:53.840
fizikasını anlamalıyıq ki, başa düşək həqiqətən elektron nə edir.

0:07:53.840,0:07:56.510
Ama sənin beynində birinci model odur ki, bu atomun,

0:07:56.510,0:07:58.830
bu karbon 12 atomunun mərkəzində,

0:07:58.830,0:08:00.760
nüvə var.

0:08:00.760,0:08:04.206
Nüvə bax düz ordadır.

0:08:04.206,0:08:05.580
Və bu elektronlar bu nüvə ətrafında tullanırlar.

0:08:05.580,0:08:08.370
Və bu elektronların bu nüvədən kənara getməməsinin,

0:08:08.370,0:08:11.870
bir növ, nüvə ilə bağlı olmasının,

0:08:11.870,0:08:15.172
və bu atomun hissəsi olmasının səbəbi odur ki,

0:08:15.172,0:08:16.630
protonlar müsbət yükə malikdirlər.

0:08:16.630,0:08:18.870
Müsbət yükə malikdirlər və elektronlar mənfi yükə malikdirlər.

0:08:18.870,0:08:21.550
Və bu fundamental hissəciklərin xassələrindən

0:08:21.550,0:08:25.000
biridir, və sən əsaslı olaraq fikirləşməyə başlasan ki,

0:08:25.000,0:08:26.970
yük nədir, bir işarədən savayı,

0:08:26.970,0:08:29.040
bu bir növ dərinə gedib çıxacaq.

0:08:29.040,0:08:31.018
Ama biz bir şeyi bilirik ki,

0:08:31.018,0:08:32.559
elektro-maqnit qüvvəsi haqqında danışmağa başlayanda,

0:08:32.559,0:08:34.950
müftəlif yüklər bir-birini cəzb edirlər.

0:08:34.950,0:08:38.990
Deməli bu barədə fikirləşməyin ən yaxşı yolu budur: protonlar və elektronlar,

0:08:38.990,0:08:41.419
müxtəlif yüklü olduğundan,

0:08:41.419,0:08:43.890
bir-birini cəzb edirlər.

0:08:43.890,0:08:47.690
Nyetronlar neytraldırlar, ona görə onlar sadəcə otururlar orda

0:08:47.690,0:08:49.910
nüvənin içində və onlar müəyyən səviyyədə

0:08:49.910,0:08:52.190
bəzi atomların bəzi elementlərinin xassəlrinə təsir edirlər.

0:08:52.190,0:08:54.980
Ama elektronların sadəcə uçub getməməsinin səbəbi odur ki,

0:08:54.980,0:08:57.380
onlar cəzb olunurlar.

0:08:57.380,0:09:00.340
onlar nüvəyə doğru cəzb olunurlar.

0:09:00.340,0:09:02.930
və onlar həmçinin inanılmaz yüksək sürətə malikdirlər --

0:09:02.930,0:09:04.540
həqiqətən çətindir -- biz yenə də

0:09:04.540,0:09:06.790
fizikanın çox qəribə hissəsinə toxunuruq

0:09:06.790,0:09:08.050
eleama bu kifayətdirktronun həqiqətən nə etdiyindən --danışmağa başlayanda --

0:09:08.050,0:09:10.460
Məncə deyə bilərsən ki, onun ətrafında kifayət qədər hoppanır ki,

0:09:10.460,0:09:11.710
nüvənin içinə düşə bilmir,

0:09:11.710,0:09:13.900
Məncə bu haqda fikirləşməyin bir yoludur.

0:09:13.900,0:09:16.430
Beləliklə mən bax burda karbonu

0:09:16.430,0:09:18.680
protonların sayına görə təyin elədim.

0:09:18.680,0:09:20.680
Oksigen səkkiz protonuna görə təyin oluna bilər.

0:09:20.680,0:09:22.100
Ama yenə də, elektronlar digər elektronlara əlaqədə ola bilər.

0:09:22.100,0:09:24.183
Onlar başqa atomlar tərəfindən götürülə bilər.

0:09:24.183,0:09:26.570
Və bu həqiqətən bizim kimya haqda təsəvvürümüzün böyük hissəsini formalaşdırır.

0:09:26.570,0:09:29.320
Bu elementin və ya atomun nə qədər

0:09:29.320,0:09:32.740
elektronu olduğuna əsaslanıb.

0:09:32.740,0:09:37.000
Və bu elektronların konfiqurasiyasından,

0:09:37.000,0:09:40.700
və digər elementlərin elektronlarının konfiqurasiyasından,

0:09:40.700,0:09:43.850
və ya həmin elementin başqa atomlarının.

0:09:43.850,0:09:45.360
Biz bir elementin atomunun hımin elementin digər atomu ilə,

0:09:45.360,0:09:47.570
necə reaksiyaya girdiyini qabaqcadan xəbər verməyə başlaya bilərik,

0:09:47.570,0:09:49.860
və ya bir elementin atomu -- necə reaksiyaya girdiyini,

0:09:49.860,0:09:54.570
və ya əlaqə yaratdığını və ya yaratmadığını, digər ato tərəfindən cəzb edildiyini

0:09:54.570,0:09:57.990
və ya rədd edildiyini.

0:09:57.990,0:10:01.874
Beləliklə məsələn, biz bu barədə daha çox öyrənəcəyik

0:10:01.874,0:10:03.290
gələcəkdə, bu mümükündür ki, başqa bir atom,

0:10:03.290,0:10:04.690
karbondan elektronu vurub çıxara bilsin,

0:10:04.690,0:10:05.481
sadəcə hər hansı səbəbə görə -- və biz bu barədə danışacağıq

0:10:05.481,0:10:07.020
bəzi neytral atomların və bəzi elementlərin başqalarına nisbətən

0:10:07.020,0:10:08.810
Belə ki, bəlkə onların biri karbondan elektronu

0:10:08.810,0:10:10.670
vurub çıxaracaq və bu karbonun

0:10:10.670,0:10:13.280
protondan az elektronu olar, deməli beş elektronumuz olar

0:10:13.280,0:10:14.890
Onda biz vahid müsbət yük alarıq.

0:10:14.890,0:10:17.100
Beləliklə, bu karbon 12-in, elədiyim birinci versiyanın,

0:10:17.100,0:10:19.990
altı protonu, altı elektronu var idi və heç bir yükü yox idi.

0:10:19.990,0:10:21.520
Əgər eletronun birini itirsəm, onda cəmi beşi qalar,

0:10:21.520,0:10:25.070
və məndə vahid müsbət yük olar.

0:10:25.070,0:10:30.700
Və biz bu haqda daha çox danışacağıq

0:10:30.700,0:10:33.330
kimya pleylisti boyunca,

0:10:33.330,0:10:36.340
ama ümid edirəm sizdə bir fikir oyanıb ki,

0:10:36.340,0:10:37.970
bu artıq maraqlı olmağa başlayır.

0:10:37.970,0:10:42.470
Biz artıq bu atom adlanan fundamental tikinti bloku

0:10:42.470,0:10:45.690
başa düşürük.

0:10:45.690,0:10:48.630
Və hətta daha maraqlı olan odur ki,

0:10:48.630,0:10:51.260
bu fundamental tikinti bloku özü daha fundamental tikinti

0:10:51.260,0:10:54.380
bloklarından düzəlib.

0:10:54.380,0:10:56.780
Və bunlar hamısı öz aralarında yerdəyişə bilər

0:10:56.780,0:10:59.690
atomu xassəsini dəyişmək üçün və hətta bir elementin

0:10:59.690,0:11:04.520
atomundan digər elementin atomuna keçə bilər.