1
00:00:00,137 --> 00:00:03,002
Հազարամյակներ առաջ մեր նախնիները, 
պարզապես

2
00:00:03,002 --> 00:00:05,867
շրջապատը դիտելով, 
կարող էին պատկերացում կազմել նյութերի

3
00:00:05,867 --> 00:00:07,207
զանազանության մասին:

4
00:00:07,207 --> 00:00:10,333
Յուրաքանչյուր նյութ օժտված է իրեն բնորոշ 
հատկանիշներով:

5
00:00:10,333 --> 00:00:11,954
Օրինակ՝ մեկը անդրադարձնում է

6
00:00:11,954 --> 00:00:14,745
լույսը որոշակի անկյան 
տակ, մեկ ուրիշը ամբողջությամբ

7
00:00:14,745 --> 00:00:17,601
կլանում է այն:
Երրորդին բնորոշ է հստակ գույն,

8
00:00:17,601 --> 00:00:20,457
ջերմաստիճան, ագրեգատային վիճակ
(պինդ, հեղուկ, գազային):

9
00:00:20,457 --> 00:00:22,108
Բացի նշված ֆիզ. հատկություններից

10
00:00:22,108 --> 00:00:24,867
ուսումնասիրվում են նաև նյութերի
փոխազդեցությունները՝

11
00:00:24,867 --> 00:00:27,663
քիմ. հատկությունները:
Ձեր առջև տեսնում եք 3 նյութ՝

12
00:00:27,663 --> 00:00:31,477
Վերևի ձախ անկյունում ածխածնի գրաֆիտային 
ձևափոխությունն է:

13
00:00:31,477 --> 00:00:36,069
Աջում կարող եք տեսնել կապար մետաղը (Pb):
Ներքևում բոլորին հայտնի ոսկին է (Au):

14
00:00:36,069 --> 00:00:38,719
Այլ նյութերի պատկերներ կարող եք տեսնել 
նշված կայքում.

15
00:00:38,719 --> 00:00:41,369
http://images-of-elements.com/

16
00:00:41,369 --> 00:00:45,453
Այս բոլոր նյութերը սովորական 
պայմաններում պինդ են:

17
00:00:45,453 --> 00:00:47,395
Օդում առկա են գազային նյութեր՝

18
00:00:47,395 --> 00:00:49,338
օդ խառնուրդի տարբեր բաղադրիչներ:

19
00:00:49,338 --> 00:00:52,210
Կախված նրանից, թե ինչ բաղադրիչ նյութ ենք 
դիտարկում՝

20
00:00:52,210 --> 00:00:55,079
թթվածին, ածխածին, ազոտ, թե այլ նյութ,

21
00:00:55,079 --> 00:00:57,948
հանդիպում ենք տարբեր հատկանիշների: 
Սենյակային պայմաններում

22
00:00:57,948 --> 00:00:59,425
որոշ նյութեր գտնվում են հեղուկ

23
00:00:59,425 --> 00:01:02,082
վիճակում: Հեղուկ ագրեգատային վիճակը
բնորոշ է նաև պինդ

24
00:01:02,082 --> 00:01:05,018
նյութերին բարձր ջերմաստիճաններում:
Այսպես էլ ոսկին կամ կապարը

25
00:01:05,018 --> 00:01:06,503
տաքանալիս վերածվում են հեղուկի:

26
00:01:06,503 --> 00:01:09,841
Սակայն ածխածինը հնարավոր է այրել և 
ստացված գազային միացության

27
00:01:09,841 --> 00:01:12,076
տեսքով արձակել այն դեպի մթնոլորտ:
Հնարավոր է

28
00:01:12,076 --> 00:01:13,351
մասնատել ածխածնի որոշակի

29
00:01:13,351 --> 00:01:14,702
զանգված մանր հատվածների:

30
00:01:14,702 --> 00:01:17,271
Քիչ առաջ ներկայացվեցին այն երևույթները, 
որոնք դարերով

31
00:01:17,271 --> 00:01:20,585
դիտարկվել և ուսումնասիրվել են մարդկանց
կողմից:

32
00:01:20,585 --> 00:01:22,452
Սակայն այդ երևույթները առաջացնում են

33
00:01:22,452 --> 00:01:24,226
գրեթե փիլիսոփայական հարց.

34
00:01:24,226 --> 00:01:26,405
արդյո՞ք հնարավոր է ածխածնի այդ զանգվածը

35
00:01:26,405 --> 00:01:30,898
բաժանել անվերջ 
ավելի ու ավելի մանր հատվածների;

36
00:01:30,898 --> 00:01:33,518
արդյոք կա փոքրագույն հատված, փոքրագույն

37
00:01:33,518 --> 00:01:35,554
կառուցողական միավոր, որը դեռևս կպահպանի

38
00:01:35,554 --> 00:01:39,867
ածխածնի բոլոր հատկանիշները, սակայն որը 
մասնատելու դեպքում այլևս կկորեն ածխածին

39
00:01:39,867 --> 00:01:43,166
նյութին բնորոշ հատկանիշները:
Պարզվում է՝ վերոնշյալ հարցի պատասխանն է

40
00:01:43,166 --> 00:01:45,256
այո:
Փորձելով դուրս բերել

41
00:01:45,256 --> 00:01:48,390
այդ փոքրագույն մասնիկի սահմանումը՝ 
կստանանք հետևյալը. որոշված

42
00:01:48,390 --> 00:01:50,354
ջերմաստիճանային տիրույթում որոշակի

43
00:01:50,354 --> 00:01:52,200
հատկություններն ունեցող ու որոշակի

44
00:01:52,200 --> 00:01:56,156
եղանակով ռեակցիայի մեջ մտնող 
կառուցվածքային միավորները

45
00:01:56,156 --> 00:01:59,025
կոչվում են տարրեր: 
Օրինակ՝ ածխածինը ամարվում է տարր:

46
00:01:59,025 --> 00:02:01,185
Ոսկին և կապարը նույնպես առանձին տարրեր են:

47
00:02:01,185 --> 00:02:05,291
Հետևելով այդ տրամաբանությանը՝
դու կարող ես կարծել, թե ջուրը ևս տարր է:

48
00:02:05,291 --> 00:02:08,729
Իրականում պատմականորեն ապացուցված է
համարվում այն փաստը,

49
00:02:08,729 --> 00:02:10,400
որ մարդիկ բավականին երկար ժամանակ

50
00:02:10,400 --> 00:02:14,221
կարծում էին, թե ջուրը իսկապես
առանձին տարր է:

51
00:02:14,221 --> 00:02:17,892
Բայց մեր ժամանակներում ջրի բաղադրությունը
հստակ որոշված է:

52
00:02:17,892 --> 00:02:20,405
Ջուրը կազմված է թթվածին և ջրածին տարրերից:

53
00:02:20,405 --> 00:02:25,014
Բոլոր տարրերը ներկայացված են այստեղ՝ 
Մենդելեևի պարբերական համակարգում

54
00:02:25,014 --> 00:02:27,758
"C" - ով նշանակվում է ածխածինը (carbon): 
Այստեղ

55
00:02:27,758 --> 00:02:29,374
հիմնական ուշադրությունը դարձվում է

56
00:02:29,374 --> 00:02:30,400
այն տարրերի վրա,

57
00:02:30,400 --> 00:02:32,379
որոնք քաջ ծանոթ են մարդկությանը,

58
00:02:32,379 --> 00:02:35,502
սակայն հետագա ուսումնասիրության դեպքում
տպավորվում են գրեթե բոլոր

59
00:02:35,502 --> 00:02:39,148
տարրերը:
Սա թթվածինն է, սա՝ ազոտը, սա՝ սիլիցիումը:

60
00:02:39,148 --> 00:02:42,867
Այս "Au"-ն և "Pb"-ը համապատասխանաբար 
ոսկի և կապարն են:

61
00:02:42,867 --> 00:02:51,995
Այս բոլոր տարրերի հիմնական բաղադրիչը 
կոչվում է ատոմ:

62
00:02:51,995 --> 00:02:54,559
Այսպիսով, եթե շարունակել բաժանել ածխածինը 
աննշան փոքր

63
00:02:54,559 --> 00:02:57,079
հատվածների, տեսականորեն կարելի է ստանալ 
ածխածնի ատոմ: Եթե

64
00:02:57,079 --> 00:02:59,415
նույն գործողությունը կրկնել ոսկու վրա,
վերջնական

65
00:02:59,415 --> 00:03:00,755
արդյունքը կլինի ոսկու ատոմը:

66
00:03:00,755 --> 00:03:02,536
Եթե կրկնենք նույն փորձը այստեղ

67
00:03:02,536 --> 00:03:03,991
կստանանք աննշան չափերի մասնիկ,

68
00:03:03,991 --> 00:03:05,856
որը հենց կլինի կապարի ատոմը:

69
00:03:05,856 --> 00:03:07,758
Այլևս անհնար կլինի շարունակել ջարդել

70
00:03:07,758 --> 00:03:09,185
կառուցվածքը և բաժանել

71
00:03:09,185 --> 00:03:11,239
այդ մասնիկը այնպես, 
որ շարունակեն պահպանվել

72
00:03:11,239 --> 00:03:13,597
կապարի հատկանիշները և 
այն շարունակի կոչվել կապար:

73
00:03:17,043 --> 00:03:18,330
Ատոմներ ուսումնասիրելիս՝

74
00:03:18,330 --> 00:03:21,193
երբեմն շատ դժվար է լինում պատկերացնել 
դրանց իրական չափերը:

75
00:03:21,193 --> 00:03:24,040
Իրականում ատոմները աներևակայելի փոքր են:

76
00:03:24,040 --> 00:03:25,901
Օրինակ՝ դիտարկենք ածխածինը:

77
00:03:25,901 --> 00:03:27,555
Այն մտնում է անգամ ձեր մազի

78
00:03:27,555 --> 00:03:29,379
բաղադրության մեջ: Իրականում ածխածինը

79
00:03:29,379 --> 00:03:31,882
մարդու օրգանիզմում գերակշռող
կառուցվածքային նյութն է:

80
00:03:31,882 --> 00:03:35,912
Ածխածինը համարվում է օրգանական 
կառուցվածքների հիմնական բաղադրիչ:

81
00:03:35,912 --> 00:03:40,533
Այսպիսով եթե դիտարկենք մազը, այն 
մեծամասնությամբ կազմված կլինի ածխածնից:

82
00:03:40,533 --> 00:03:42,231
Վերցնենք պատկերված մազը,

83
00:03:42,231 --> 00:03:43,989
որը ներկված է ավելի հստակ

84
00:03:43,989 --> 00:03:45,565
երևալու և ավելի հեշտ

85
00:03:45,565 --> 00:03:46,766
ուսումնասիրվելու համար,

86
00:03:46,766 --> 00:03:47,950
ապա փորձենք ճշտել,

87
00:03:47,950 --> 00:03:49,713
թե որքան ատոմ կա մազի

88
00:03:49,713 --> 00:03:51,970
լայնական կտրվածքում:

89
00:03:51,970 --> 00:03:55,200
Իմանալով, որ ատոմի չափերը չափազանց փոքր են

90
00:03:55,200 --> 00:03:58,467
դուք, հնարավոր է, կեզրակացնեք,

91
00:03:58,467 --> 00:04:00,361
որ մազի լայնական կտրվածքում կա

92
00:04:00,361 --> 00:04:03,255
մոտ հազար ատոմ կամ գուցե տաս հազար,

93
00:04:03,255 --> 00:04:07,049
կամ հարյուր հազար: 
Սակայն այդ գուշակումները սխալ են:

94
00:04:07,049 --> 00:04:09,150
Մազի կտրվածքում առկա է մոտ մեկ միլիոն

95
00:04:09,150 --> 00:04:10,484
ածխածնի ատոմ:

96
00:04:10,484 --> 00:04:11,788
Դա նշանակում է, որ մազը

97
00:04:11,788 --> 00:04:14,249
ունի մեկ միլիոն ատոմ լայնություն:

98
00:04:14,249 --> 00:04:17,439
Սա իհարկե խիստ մոտավոր տվյալ է,

99
00:04:17,439 --> 00:04:20,933
և ատոմների թիվը հստակ մեկ միլիոն չի, 
սակայն

100
00:04:20,933 --> 00:04:22,585
այդ մոտարկումը թույլ է տալիս

101
00:04:22,585 --> 00:04:24,026
պատկերացում կազմել ատոմի

102
00:04:24,026 --> 00:04:26,605
անասելի փոքր չափերի մասին:

103
00:04:26,605 --> 00:04:28,441
Բավականին դժվար է մտովի կողք կողքի

104
00:04:28,441 --> 00:04:30,991
տեղավորել ատոմ կոչվող մեկ միլիոն մասնիկ

105
00:04:30,991 --> 00:04:33,991
մազի լայնական հատույթի մեջ,

106
00:04:33,991 --> 00:04:37,037
երբ անգամ դժվար է անզեն աչքով դիտարկել

107
00:04:37,037 --> 00:04:39,175
մազի վերոնշյալ հատույթը:

108
00:04:39,175 --> 00:04:40,718
Այժմ, իմանալով, որ ածխածին

109
00:04:40,718 --> 00:04:42,979
տարրը 
կարևորագույն կառուցողական միավորներից է՝

110
00:04:42,979 --> 00:04:48,092
պատկերացնենք, որ այդ տարրի պարզագույն 
կառուցվածքային միավորները կապված են

111
00:04:48,092 --> 00:04:49,026
միմյանց հետ:

112
00:04:49,026 --> 00:04:51,334
Ածխածնի ատոմը ինքնին կազմված է ավելի

113
00:04:51,334 --> 00:04:53,642
հիմնական բաղադրիչներից:

114
00:04:53,642 --> 00:04:55,952
Նույնպես և ոսկու ատոմը

115
00:04:55,952 --> 00:04:59,066
և մյուս բոլոր տարրերի ատոմները:

116
00:04:59,066 --> 00:05:02,556
Այժմ անցնում ենք ատոմի 
կառուցվածքի ուսումնասիրությանը:

117
00:05:02,556 --> 00:05:07,469
Ինչպես նշեցինք ատոմը կամված է 
ավելի փոքր մասնիկներից:

118
00:05:07,469 --> 00:05:10,445
Եթե փոխել այդ մասնիկների դիրքը, 
հեռացնել նրանցից մեկը

119
00:05:10,445 --> 00:05:12,759
կամ որևէ ազդեցություն ունենալ մասնիկների

120
00:05:12,759 --> 00:05:14,087
ամբողջության վրա,

121
00:05:14,087 --> 00:05:15,901
արդյունքում կփոխվեն տարրի տվյալ ատոմի

122
00:05:15,901 --> 00:05:17,844
ամբողջ հատկանիշները՝ այլ տարրերի հետ

123
00:05:17,844 --> 00:05:18,891
փոխազդեցության

124
00:05:18,891 --> 00:05:22,769
բնորոշ գծերը:
Ասածը ավելի հստակ պատկերացնելու համար

125
00:05:22,769 --> 00:05:25,144
ներկայացնենք ատոմի այդ 
կառուցողական մասնիկները:

126
00:05:25,144 --> 00:05:28,010
Ուսումնասիրությունը սկսենք պրոտոնից:

127
00:05:28,010 --> 00:05:31,825
Պրոտոնը հանդիսանում է ատոմի 
միջուկի բաղադրիչ,

128
00:05:31,825 --> 00:05:35,524
որը կներկայացնենք մի փոքր ուշ:

129
00:05:35,524 --> 00:05:38,003
Պրոտոնը հանդիսանում է դրականապես 
լիցքավորված մասնիկ:

130
00:05:38,003 --> 00:05:40,096
Ատոմում պրոտոնների թիվը հավասար է

131
00:05:40,096 --> 00:05:42,969
պարբերական համակարգում ատոմի 
ունեցած կարգաթվին:

132
00:05:42,969 --> 00:05:45,492
Եթե ուշադիր դիտել պարբերական համակարգը,

133
00:05:45,492 --> 00:05:47,333
կարելի է նկատել, որ տարրերը

134
00:05:47,333 --> 00:05:50,154
դասավորված են ըստ կարգաթվի, հետևաբար նաև

135
00:05:50,154 --> 00:05:51,575
ըստ պրոտոնների թվի աճի:

136
00:05:51,575 --> 00:05:54,667
Այսպիսով, օրինակ՝ 
ջրածինը կունենա 1 պրոտոն

137
00:05:54,667 --> 00:05:58,667
Հելիումը՝ 2, ածխածինը՝ 6, 
և այսպես շարունակ:

138
00:05:58,667 --> 00:06:02,800
Անհնար է հանդիպել ածխածնի ատոմ,

139
00:06:02,800 --> 00:06:05,333
որը կունենա 7 պրոտոն,

140
00:06:05,333 --> 00:06:07,172
քանի որ նշված քանակով պրոտոններ

141
00:06:07,172 --> 00:06:09,234
կարող է ունենալ միայն ազոտը:

142
00:06:09,234 --> 00:06:10,589
Թթվածինը, իր հերթին,

143
00:06:10,589 --> 00:06:12,673
ունի ընդամենը 8 պրոտոն: 
Եթե որևէ եղանակով

144
00:06:12,673 --> 00:06:14,050
հաջողվի ատոմին ավելացնել

145
00:06:14,050 --> 00:06:18,333
ևս 1 պրոտոն, ատոմը կդադարի 
թթվածին լինելուց:

146
00:06:18,333 --> 00:06:20,067
Այսինքն, պրոտոնների թիվը

147
00:06:20,067 --> 00:06:22,967
կարելի է ընդունել 
որպես ատոմի բնութագրիչ հատկանիշ:

148
00:06:22,967 --> 00:06:25,447
Անհրաժեշտ է հիշել, 
որ պրոտոնների թիվը միշտ հավասար է

149
00:06:25,447 --> 00:06:27,674
պարբերական համակարգում նշված
տարրի կարգաթվին:

150
00:06:27,674 --> 00:06:30,116
Պարբերական համակարգում կարգաթիվը նշվում է

151
00:06:30,116 --> 00:06:31,529
տարրի ատոմի վանդակի

152
00:06:31,529 --> 00:06:34,133
վերևի աջ անկյունում, քանի որ այն 
հանդիսանում է

153
00:06:34,133 --> 00:06:36,852
տարրի գլխավոր բնութագրիչներից մեկը:

154
00:06:36,867 --> 00:06:38,861
Պրոտոնը ունի որոշակի զանգված:

155
00:06:38,861 --> 00:06:42,221
Մեկ պրոտոնի զանգվածը հավասար է մեկ զ.ա.մ.:

156
00:06:42,221 --> 00:06:46,133
Ընդհանրապես ատոմի զանգվածը որոշվում է նրա 
միջուկի զանգվածով:

157
00:06:46,133 --> 00:06:47,702
Ատոմի զանգվածը որոշելուց

158
00:06:47,702 --> 00:06:55,123
մեծ դեր խաղացող մյուս "բաղադրիչները" 
նեյտրոններն են:

159
00:06:55,123 --> 00:06:57,541
Վերջիններս նույնպես մտնում են 
միջուկի կազմի մեջ:

160
00:06:57,541 --> 00:07:00,420
Պրոտոնների հետ միասին նրանք 
կազմավորում են

161
00:07:00,420 --> 00:07:02,833
ատոմի կենտրոնը՝ միջուկը: 
Նեյտրոնները ունեն

162
00:07:02,833 --> 00:07:04,821
յուրաքանչյուրը մեկ զ.ա.մ. զանգված,

163
00:07:04,821 --> 00:07:06,548
սակայն պրոտոններից տարբերվում են

164
00:07:06,548 --> 00:07:08,348
նրանով, որ չունեն լիցք:

165
00:07:08,348 --> 00:07:09,825
Ատոմում նեյտրոնների թիվը

166
00:07:09,825 --> 00:07:11,600
կարելի է որոշել տարրի

167
00:07:11,600 --> 00:07:14,867
ատոմային զանգվածից հանելով 
պրոտոնների թիվը:

168
00:07:14,867 --> 00:07:19,067
Նեյտրոններով է պայմանավորված 
այն երևույթը, որ միևնույն տարրի

169
00:07:19,067 --> 00:07:22,385
ատոմները կարող են ունենալ
մի քանի իզոտոպներ: Իզոտոպները

170
00:07:22,385 --> 00:07:24,200
միամյանցից տարբերվում են ատոմային

171
00:07:24,200 --> 00:07:25,748
զանգվածով և ռադիոակտիվությամբ:

172
00:07:25,748 --> 00:07:28,021
Այս երևույթի շնորհիվ կարող են

173
00:07:28,021 --> 00:07:30,113
գոյություն ունենալ ածխածնի այնպիսի

174
00:07:30,113 --> 00:07:31,733
իզոտոպներ, ինչպիսիք են

175
00:07:31,733 --> 00:07:33,267
C (12), C (13), C(14) ատոմները,

176
00:07:33,267 --> 00:07:35,905
որոնք ունեն համապատասխանաբար 
6, 7 և 8 նեյտրոն:

177
00:07:35,905 --> 00:07:39,200
Աղյուսակում ներկայացված են 
ամենատարածված իզոտոպների

178
00:07:39,200 --> 00:07:43,200
ատոմային զանգվածները:
Դրոնց օգնությամբ էլ հնարավոր է դառնում

179
00:07:43,200 --> 00:07:46,487
կազմել ատոմի միջուկի ամբողջական պատկերը:

180
00:07:46,487 --> 00:07:48,333
Այժմ անդրադառնանք Բորի՝

181
00:07:48,333 --> 00:07:51,132
ատոմի մոլորակային տեսությանը: 
Ըստ այդ տեսության՝

182
00:07:51,132 --> 00:07:53,831
արեգակնային համակարգում 
Արեգակի շուրջը պտտվող

183
00:07:53,831 --> 00:07:56,133
մոլորակների նմանությամբ

184
00:07:56,133 --> 00:07:58,677
ատոմի միջուկի շուրջ պտտվում են 
էլեկտրոնները: