WEBVTT

00:00:07.689 --> 00:00:13.007
مێژووی ئەو ئیمپڕاتۆریەتەی لە 
خاکێکی گەرم و وشک سەریهەڵدا،

00:00:13.007 --> 00:00:18.787
بەبێ باران بۆ گەشەسەندنی بەرووبوومەکان و 
بەبێ بوونی دار و بەرد بۆ کاری بنیاتنان.

00:00:18.787 --> 00:00:24.140
سەرەڕای هەموو ئەمانە، نیشتەجێبووەکانی
یەکەم شاری جیهانیان بیانتنا،

00:00:24.140 --> 00:00:28.226
لەگەڵ بوونی ئەندازیاری ناوازە و
دانیشتوانێکی زۆر—

00:00:28.226 --> 00:00:32.542
بەتەواوەتی لە قوڕەوە بیاتیان نا.

NOTE Paragraph

00:00:32.542 --> 00:00:36.052
سۆمەڕیەکان بەشی باشووری عێڕاقی 
سەردەمیانەیەن داگیر کرد

00:00:36.052 --> 00:00:38.752
لەم ناوچەیەی کە بە میزۆپۆتامیا ناسرا بوو.

00:00:38.752 --> 00:00:41.932
میزۆپۆتامیا واتا "لەنێوان دوو ڕووبار"—

00:00:41.932 --> 00:00:44.892
ئەوانیش ڕووبارەکانی دیجلە و فوڕاتن.

00:00:44.892 --> 00:00:52.033
نزیکەی ساڵی ٥٠٠٠ـی پێش زایینی، سۆمەڕییە 
کۆنەکان جۆگەکانی ئاو، بەنداوەکان و کۆگەکان

00:00:52.033 --> 00:00:58.460
بۆ دووبارە ڕێنوێنیکردنی ئاو و کێڵگە و
ڕووبەرە زەویە وشکەکانی پێشتر بەکارهێنا.

00:00:58.460 --> 00:01:02.976
کۆمەڵگە کشتوکاڵیە هاوشێوەکای ئەمە بە
هێواشی لە سەرتاسەری جیهان بڵاودەبوونەوە .

00:01:02.976 --> 00:01:06.506
بەڵام سۆمەڕیەکان دەستپێشخەربوون بۆ
ئەنجامدانی هەنگاوی داهاتوو.

00:01:06.506 --> 00:01:09.806
ئەویش بە بەکارهێنانی خشتی قوڕین کە لە 
قوڕی ڕووبارەوە دروستکرابوون،

00:01:09.806 --> 00:01:13.336
دەستیانکرد بە بنیاتنانی خانووی
چەندین قاتی و پەرستگاکان،

00:01:13.336 --> 00:01:14.596
تایەیان بنیاتنا__

00:01:14.596 --> 00:01:19.609
تایەی گڵێنەیی، بۆ گۆڕینی قوڕ بۆ 
کەلوپەڵی ناو ماڵ و ئامێر بەکارھێنا.

NOTE Paragraph

00:01:19.609 --> 00:01:23.903
ئەو خشتە قوڕینانە بوونە هۆی 
بەدەرکەوتنی یەکەم شاری جیهان،

00:01:23.903 --> 00:01:27.693
بە نزیکیەیی لە ساڵەکانی ٤٥٠٠ پێش زایینی.

00:01:27.693 --> 00:01:32.249
بەرزترین ئاستی کۆمەڵایەتی شارەکە 
قەشەکان و ژنە قەشەکان بوون،

00:01:32.249 --> 00:01:34.382
کە بە خانەدان هەژمار دەکران،

00:01:34.382 --> 00:01:40.056
دواتر بازرگانەکان، خەڵکە پیشەوەرەکە و
جوتیارەکان و کۆیلەکان دەهاتن

00:01:40.056 --> 00:01:43.896
ئیمپڕاتۆریەتی سۆمەڕی لە شاری
ناوازە پێکهاتبوو

00:01:43.896 --> 00:01:46.506
کە بەشێوەی نەتەوەی بچووک بڵاوببوونەوە.

00:01:46.506 --> 00:01:49.886
لە ڕێگای زمان و بیروبڕاوی گیانی 
بەیەکەوە بەسترابوونەوە

00:01:49.886 --> 00:01:52.526
بەڵام کێشەی دەستەمۆیی ناوەندیان هەبوو.

00:01:52.526 --> 00:01:56.881
کۆنترین شارەکان ئورک، ئوور و ئیردوو بوون،

00:01:56.881 --> 00:01:59.721
لەکۆتاییدا دەیان شاری تریش هەبوون.

00:01:59.721 --> 00:02:04.636
هەریەک لەم شارانە پادشایەکی هەبوو کە
یان خزمەتی فەرمانڕەوای دەکرد یان قەشە.

00:02:04.636 --> 00:02:09.033
هەندێک کاتیش لەگەڵ یەکتری شەڕیانکرد 
بۆ داگیرکردنی ناوچەی نوێ.

00:02:09.033 --> 00:02:14.736
هەر شارێک تایبەتکرابوو بە خوداوەندێکی 
پارێزەر و وەک دامەزرێنەری شارەکە دادەنرا.

00:02:14.736 --> 00:02:19.898
گەورەترین و گرنگترین باڵەخانەی شارەکە هی 
خوداوەندی پارێزەری ماڵ کە بە خوداوەند:

00:02:19.898 --> 00:02:24.485
زگورەت ناودەبرا، پەرستگاکەی وەک هەڕەمێکی 
پلیکانەدار نەخشێندرابوو.

NOTE Paragraph

00:02:24.485 --> 00:02:30.029
لە ساڵانی ٣٢٠٠ پێش زاینی، سۆمەڕیەکان 
دەستیانکرد بە فرانکردنی ناوچەکانیان،

00:02:30.029 --> 00:02:34.295
تایە گڵێنەییەکان ماڵێکی نوێیان دۆزیەوە
ئەویش لەسەر گالیسکە و دووچەرخەکان بوو.

00:02:34.295 --> 00:02:37.785
بەلەمەکانیان لە قامیش و چڵی 
دارخورما دروستکرد،

00:02:37.785 --> 00:02:42.984
لەگەڵ هەبوونی چارۆگەی کەتان کە ناوچە دوور 
فراوانەکانی ڕووبار و دەریاکانیان پێدەبڕی.

00:02:42.984 --> 00:02:46.542
بۆ تەواوکردنی سامانە دەگمەنەکەیان
تۆڕی بازرگانییان

00:02:46.542 --> 00:02:51.180
لەگەڵ شانشینە گەشەسەندووەکانی وەک
میسڕ، ئەنادۆڵ و ئەسیوپیا دامەزراند،

00:02:51.180 --> 00:02:57.785
کاری هەناردەکردنی زێڕ، زیو
ڵازورد و دارئەرزیان دەکرد.

NOTE Paragraph

00:02:57.785 --> 00:03:00.235
بازرگانیکردن و هەناردەکردنە 
چاوەڕوانەکراوەکە بووە هۆی

00:03:00.235 --> 00:03:03.985
داهێنانی یەکەم سیستەمی جیهانی نووسین.

00:03:03.985 --> 00:03:07.185
ئەوەش سیستەمی ژمێریاری بوو 
بۆ بازرگانە سۆمەڕیەکان

00:03:07.185 --> 00:03:10.365
لەگەڵ ئەوەش ئەنجامدانی کاری بازرگانی 
لەگەڵ دەرەوە سەریهەڵدا.

00:03:10.365 --> 00:03:13.735
دوای چەند سەد ساڵێک، سیستەمی 
نووسینی وێنەیی

00:03:13.735 --> 00:03:17.085
کە بە نووسینی بزماری ناسراوە 
گۆڕا بۆ دەقی نووسین.

00:03:17.085 --> 00:03:20.025
سۆمەڕیەکان یاسا سەرەتاییەکانی 
نووسینیان دروستکرد

00:03:20.025 --> 00:03:24.814
و یەکەم سیستەمی خوێندنگەیان داهێنا ئەویش 
دروستکرابوو بۆ فێرکردنی پیتەکانی نووسین—

00:03:24.814 --> 00:03:31.317
پێشەوایی هەندێک نوێخوازی کەمتر 
سەرنجڕاکێشییان کرد، وەک بیۆکراسی و باجدان.

NOTE Paragraph

00:03:31.317 --> 00:03:34.837
لە قوتانخانەکان، دانەرەکانیان لەگەڵ 
خۆرهەڵاتن تا خۆرئاوابوون دەیانخوێند،

00:03:34.837 --> 00:03:37.627
لە منداڵیەوە تا تەمەنی پێگەیشتن.

00:03:37.627 --> 00:03:42.004
خۆیان فێری ژمێریاری و بیرکاری و 
کارە لەبەرگیراوەکانی ئەدەبی دەکرد—

00:03:42.004 --> 00:03:47.415
سروودە ئایینیەکان، ئەفسانە، پەندەکان
چیرۆکی ئاژەڵان، نووسینی تەلیسمەکان،

00:03:47.415 --> 00:03:50.845
هەروەها یەکەم داستانی نووسراوە 
لەسەر پارچە قوڕەکان پەیدابوو.

00:03:50.845 --> 00:03:54.145
هەندێک لەم پارچە قوڕانە باسی 
چیرۆکی گڵگامشیان کردووە،

00:03:54.145 --> 00:03:59.770
پادشای شاری ئورک کە پاڵەوانی 
چیرۆکە ئەفسانەییەکان بووە.

NOTE Paragraph

00:03:59.770 --> 00:04:05.887
بەڵام لە ساڵی سێ هەزاری پێش زایینی، سۆمەڕ 
تاکە ئیمپڕاتۆریەتی ناوچەکە نەما،

00:04:05.887 --> 00:04:08.117
تەنانەت تاکە ئمپڕاتۆریەتی 
میزۆپۆتامیاش نەبوو.

00:04:08.117 --> 00:04:13.661
شەپۆڵێک لە هۆزە دەشتەکییەکان 
ڕژانە ناوچەکانی باکوور و خۆرهەڵات،

00:04:13.661 --> 00:04:17.661
هەندێک لەخەڵکە نوێیەکان لاساییان کردنەوە،
و شێوازی ژیانی ئەوانیان پەیڕەودەکرد

00:04:17.661 --> 00:04:21.661
هەروەها شێوازی نووسینی بزماریان 
بەکاردەهێنا بۆ دەربڕینی زمانی خۆیان.

00:04:21.661 --> 00:04:29.026
لە ساڵی ٢٣٠٠ پێش زایینی، پادشا سەرجۆنی 
ئەکەدی شار و ناوچەکانی سۆمەڕی داگیرکرد.

00:04:29.026 --> 00:04:31.696
بەڵام سەرجۆن ڕێزی کلتوری سۆمەریەکانی گرت،

00:04:31.696 --> 00:04:37.262
هەربۆیە ئەکەدیەکان و سۆمەریەکان بۆماوەی
چەندین سەدە لەگەڵ یەکتری بوون.

00:04:37.262 --> 00:04:41.382
گروپە داگیرکەرەکانی تر تەنیا چاویان 
لە تاڵانکردن و تێکدان بوو.

00:04:41.382 --> 00:04:43.842
تەنانەت لەگەڵ بڵاوبوونەوەی کلتوری سۆمەڕی،

00:04:43.842 --> 00:04:51.738
کۆمەڵە هێرشی بەردەوامی داگیرکەرەکان بووە 
هۆی کوشتنی سۆمەڕیەکان لە ١٧٥٠ پێشزاین.

NOTE Paragraph

00:04:51.738 --> 00:04:55.944
دوای ئەوە، گەڕانەوە سەر بیابانە وشکەکان

00:04:55.944 --> 00:05:00.037
تاوەکو سەدەی ١٩ـەمەوە سەریانهەڵنەدایەوە.

00:05:00.037 --> 00:05:04.037
بەڵام کلتوری سۆمەڕی بۆ هەزاران ساڵ 
بە زیندوویی مایەوە—

00:05:04.037 --> 00:05:09.155
سەرەتا لەلای ئەکەدیەکان پارێزرا، دواتر
ئاشووریەکان و، ئیمپڕاتۆریەتی بابلیەکان.

00:05:09.155 --> 00:05:13.045
بابلیەکان داهێنانەکان و نەریتەکانی 
سۆمەڕیەکانیان گواستەوە بۆ

00:05:13.045 --> 00:05:16.798
کەلتوری جوولەکەکان، یۆناینەکان، ڕۆمانیەکان

00:05:16.798 --> 00:05:19.208
هەندێک لەو کەلتورانە تا ئەمرۆش 
هەر پەیڕەو دەکرێن.