1
00:00:07,689 --> 00:00:13,007
Pierwsze imperium w historii powstało
w gorącym, suchym krajobrazie

2
00:00:13,007 --> 00:00:18,787
bez opadów nawadniających uprawy,
bez drzew i kamieni do budowy.

3
00:00:18,787 --> 00:00:24,140
Mimo to jego mieszkańcy
zbudowali pierwsze miasta świata,

4
00:00:24,140 --> 00:00:28,226
z monumentalną architekturą
i dużą populacją.

5
00:00:28,226 --> 00:00:32,542
Zrobili je całkowicie z błota.

6
00:00:32,542 --> 00:00:36,052
Sumer zajmował południową
część współczesnego Iraku

7
00:00:36,052 --> 00:00:38,752
w regionie zwanym Mezopotamia.

8
00:00:38,752 --> 00:00:41,932
Słowo Mezopotamia oznacza
"między dwiema rzekami",

9
00:00:41,932 --> 00:00:44,892
Tygrysem i Eufratem.

10
00:00:44,892 --> 00:00:50,821
Około 5000 roku p.n.e. pierwsi Sumerowie
używali kanałów irygacyjnych, tam

11
00:00:50,821 --> 00:00:54,213
i zbiorników wodnych
do przekierowania wód rzecznych

12
00:00:54,213 --> 00:00:58,460
i upraw na uprzednio suchych obszarach.

13
00:00:58,460 --> 00:01:02,976
Takie społeczności rolnicze powoli
pojawiały się na całym świecie,

14
00:01:02,976 --> 00:01:06,766
ale to Sumerowie
jako pierwsi poszli dalej.

15
00:01:06,766 --> 00:01:09,336
Używając glinianych cegieł
z mułu rzecznego,

16
00:01:09,336 --> 00:01:13,336
zaczęli budować wielopiętrowe
domy i świątynie.

17
00:01:13,336 --> 00:01:14,596
Wynaleźli koło garncarskie

18
00:01:14,596 --> 00:01:19,609
do zamiany błota w narzędzia
i artykuły gospodarstwa domowego.

19
00:01:19,609 --> 00:01:23,903
Gliniane cegły dały początek
pierwszym miastom świata,

20
00:01:23,903 --> 00:01:27,693
prawdopodobnie około 4500 roku p.n.e.

21
00:01:27,693 --> 00:01:32,112
Na szczycie drabiny społecznej miasta
stali kapłani i kapłanki,

22
00:01:32,112 --> 00:01:34,382
uważani za szlachtę,

23
00:01:34,382 --> 00:01:40,056
następnie kupcy, rzemieślnicy,
rolnicy i niewolnicy.

24
00:01:40,056 --> 00:01:43,896
Imperium sumeryjskie składało się
z odrębnych miast-państw

25
00:01:43,896 --> 00:01:46,506
funkcjonujących jak małe narody.

26
00:01:46,506 --> 00:01:49,886
Łączyły ich luźno język i wiara,

27
00:01:49,886 --> 00:01:52,526
ale brakowało scentralizowanej władzy.

28
00:01:52,526 --> 00:01:56,881
Najwcześniejszymi miastami
były Uruk, Ur i Eridu,

29
00:01:56,881 --> 00:01:59,721
a ostatecznie powstało kilkanaście miast.

30
00:01:59,721 --> 00:02:04,636
Każde miało króla pełniącego rolę
między kapłanem a władcą.

31
00:02:04,636 --> 00:02:09,033
Miasta walczyły czasami
ze sobą o nowe terytoria.

32
00:02:09,033 --> 00:02:14,736
Każde miasto poświęcono bóstwu-patronowi
uważanemu za założyciela miasta.

33
00:02:14,736 --> 00:02:19,898
Największym i najważniejszym budynkiem
w mieście był dom boga-patrona,

34
00:02:19,898 --> 00:02:24,485
ziggurat, świątynia zaprojektowana
jako piramida schodkowa.

35
00:02:24,485 --> 00:02:30,029
Około 3200 roku p.n.e.
Sumerowie zaczęli zwiększać zasięg.

36
00:02:30,029 --> 00:02:34,295
Koło garncarskie pojawiło się
w rydwanach i wozach.

37
00:02:34,295 --> 00:02:37,785
Powstawały łodzie z trzciny
i liści palmy daktylowej,

38
00:02:37,785 --> 00:02:42,984
z płóciennymi żaglami, które przenosiły
Sumerów na duże odległości drogą morską.

39
00:02:42,984 --> 00:02:46,542
Żeby uzupełnić ograniczone zasoby,
stworzyli sieć handlową

40
00:02:46,542 --> 00:02:51,180
z powstającymi królestwami
Egiptu, Anatolii i Etiopii,

41
00:02:51,180 --> 00:02:57,785
importując złoto, srebro,
lapis lazuli i drewno cedrowe.

42
00:02:57,785 --> 00:03:00,235
Handel był niespodziewanym bodźcem

43
00:03:00,235 --> 00:03:03,985
do wynalezienia pierwszego
na świecie pisma.

44
00:03:03,985 --> 00:03:06,223
Zaczęło się od systemu księgowania

45
00:03:06,223 --> 00:03:09,885
dla sumeryjskich kupców
handlujących z zagranicą.

46
00:03:09,885 --> 00:03:13,735
Po kilkuset latach
wczesny system piktogramów

47
00:03:13,735 --> 00:03:17,085
zwany pismem klinowym zmienił się w pismo.

48
00:03:17,085 --> 00:03:20,025
Sumerowie stworzyli pierwsze spisane prawa

49
00:03:20,025 --> 00:03:24,814
i pierwszy system szkolny,
mający na celu naukę pisania,

50
00:03:24,814 --> 00:03:31,317
oraz wprowadzili mniej ekscytujące
innowacje, jak biurokracja i podatki.

51
00:03:31,317 --> 00:03:34,837
W szkołach skrybowie uczyli się
od świtu do zmierzchu,

52
00:03:34,837 --> 00:03:37,627
od dzieciństwa do dorosłości.

53
00:03:37,627 --> 00:03:42,004
Uczyli się rachunkowości, matematyki
i kopiowali dzieła literackie:

54
00:03:42,004 --> 00:03:47,415
hymny, mity, przysłowia, bajki
o zwierzętach, zaklęcia magiczne

55
00:03:47,415 --> 00:03:50,845
i pierwsze eposy
na glinianych tabliczkach.

56
00:03:50,845 --> 00:03:54,145
Niektóre z tych tabliczek
opowiadały historię Gilgamesza,

57
00:03:54,145 --> 00:03:59,770
króla miasta Uruk i bohatera mitów.

58
00:03:59,770 --> 00:04:05,887
Ale w trzecim tysiącleciu p.n.e. Sumer
nie był już jedynym imperium na świecie

59
00:04:05,887 --> 00:04:08,117
czy nawet w Mezopotamii.

60
00:04:08,117 --> 00:04:13,661
Fale plemion koczowniczych napływały
do regionu z północy i wschodu.

61
00:04:13,661 --> 00:04:16,161
Niektórzy nowoprzybyli podziwiali Sumerów,

62
00:04:16,161 --> 00:04:17,661
przyjmowali ich styl życia

63
00:04:17,661 --> 00:04:21,661
i używali pism klinowych
do wyrażania własnych języków.

64
00:04:21,661 --> 00:04:29,026
W 2300 roku p.n.e. król akadyjski Sargon
podbił sumeryjskie państwa-miasta.

65
00:04:29,026 --> 00:04:31,696
Ale Sargon szanował sumeryjską kulturę,

66
00:04:31,696 --> 00:04:37,262
a Akadyjczycy i Sumerowie
żyli obok siebie przez wieki.

67
00:04:37,262 --> 00:04:41,382
Inni najeźdźcy skupiali się
tylko na grabieży i niszczeniu.

68
00:04:41,382 --> 00:04:43,842
Mimo rozprzestrzenienia
kultury sumeryjskiej

69
00:04:43,842 --> 00:04:51,738
nieustanne inwazje wybiły
do 1750 roku p.n.e. ludność sumeryjską.

70
00:04:51,738 --> 00:04:55,944
Później Sumer zniknął w piachach pustyni,

71
00:04:55,944 --> 00:05:00,037
odkryty na nowo dopiero w XIX wieku.

72
00:05:00,037 --> 00:05:04,037
Sama kultura sumeryjska
przetrwała tysiące lat

73
00:05:04,037 --> 00:05:09,155
najpierw za sprawą Akadyjczyków,
potem Asyryjczyków, a potem Babilończyków.

74
00:05:09,155 --> 00:05:13,045
Babilończycy przekazali
sumeryjskie wynalazki i tradycje

75
00:05:13,045 --> 00:05:16,798
kulturze hebrajskiej,
greckiej i rzymskiej.

76
00:05:16,798 --> 00:05:19,208
Niektóre trwają po dziś dzień.