[Script Info]
Title: 
[Events]
Format: Layer, Start, End, Style, Name, MarginL, MarginR, MarginV, Effect, Text
Dialogue: 0,0:00:07.69,0:00:13.01,Default,,0000,0000,0000,,Pierwsze imperium w historii powstało\Nw gorącym, suchym krajobrazie
Dialogue: 0,0:00:13.01,0:00:18.79,Default,,0000,0000,0000,,bez opadów nawadniających uprawy,\Nbez drzew i kamieni do budowy.
Dialogue: 0,0:00:18.79,0:00:24.14,Default,,0000,0000,0000,,Mimo to jego mieszkańcy\Nzbudowali pierwsze miasta świata,
Dialogue: 0,0:00:24.14,0:00:28.23,Default,,0000,0000,0000,,z monumentalną architekturą\Ni dużą populacją.
Dialogue: 0,0:00:28.23,0:00:32.54,Default,,0000,0000,0000,,Zrobili je całkowicie z błota.
Dialogue: 0,0:00:32.54,0:00:36.05,Default,,0000,0000,0000,,Sumer zajmował południową\Nczęść współczesnego Iraku
Dialogue: 0,0:00:36.05,0:00:38.75,Default,,0000,0000,0000,,w regionie zwanym Mezopotamia.
Dialogue: 0,0:00:38.75,0:00:41.93,Default,,0000,0000,0000,,Słowo Mezopotamia oznacza\N"między dwiema rzekami",
Dialogue: 0,0:00:41.93,0:00:44.89,Default,,0000,0000,0000,,Tygrysem i Eufratem.
Dialogue: 0,0:00:44.89,0:00:50.82,Default,,0000,0000,0000,,Około 5000 roku p.n.e. pierwsi Sumerowie\Nużywali kanałów irygacyjnych, tam
Dialogue: 0,0:00:50.82,0:00:54.21,Default,,0000,0000,0000,,i zbiorników wodnych\Ndo przekierowania wód rzecznych
Dialogue: 0,0:00:54.21,0:00:58.46,Default,,0000,0000,0000,,i upraw na uprzednio suchych obszarach.
Dialogue: 0,0:00:58.46,0:01:02.98,Default,,0000,0000,0000,,Takie społeczności rolnicze powoli\Npojawiały się na całym świecie,
Dialogue: 0,0:01:02.98,0:01:06.77,Default,,0000,0000,0000,,ale to Sumerowie\Njako pierwsi poszli dalej.
Dialogue: 0,0:01:06.77,0:01:09.34,Default,,0000,0000,0000,,Używając glinianych cegieł\Nz mułu rzecznego,
Dialogue: 0,0:01:09.34,0:01:13.34,Default,,0000,0000,0000,,zaczęli budować wielopiętrowe\Ndomy i świątynie.
Dialogue: 0,0:01:13.34,0:01:14.60,Default,,0000,0000,0000,,Wynaleźli koło garncarskie
Dialogue: 0,0:01:14.60,0:01:19.61,Default,,0000,0000,0000,,do zamiany błota w narzędzia\Ni artykuły gospodarstwa domowego.
Dialogue: 0,0:01:19.61,0:01:23.90,Default,,0000,0000,0000,,Gliniane cegły dały początek\Npierwszym miastom świata,
Dialogue: 0,0:01:23.90,0:01:27.69,Default,,0000,0000,0000,,prawdopodobnie około 4500 roku p.n.e.
Dialogue: 0,0:01:27.69,0:01:32.11,Default,,0000,0000,0000,,Na szczycie drabiny społecznej miasta\Nstali kapłani i kapłanki,
Dialogue: 0,0:01:32.11,0:01:34.38,Default,,0000,0000,0000,,uważani za szlachtę,
Dialogue: 0,0:01:34.38,0:01:40.06,Default,,0000,0000,0000,,następnie kupcy, rzemieślnicy,\Nrolnicy i niewolnicy.
Dialogue: 0,0:01:40.06,0:01:43.90,Default,,0000,0000,0000,,Imperium sumeryjskie składało się\Nz odrębnych miast-państw
Dialogue: 0,0:01:43.90,0:01:46.51,Default,,0000,0000,0000,,funkcjonujących jak małe narody.
Dialogue: 0,0:01:46.51,0:01:49.89,Default,,0000,0000,0000,,Łączyły ich luźno język i wiara,
Dialogue: 0,0:01:49.89,0:01:52.53,Default,,0000,0000,0000,,ale brakowało scentralizowanej władzy.
Dialogue: 0,0:01:52.53,0:01:56.88,Default,,0000,0000,0000,,Najwcześniejszymi miastami\Nbyły Uruk, Ur i Eridu,
Dialogue: 0,0:01:56.88,0:01:59.72,Default,,0000,0000,0000,,a ostatecznie powstało kilkanaście miast.
Dialogue: 0,0:01:59.72,0:02:04.64,Default,,0000,0000,0000,,Każde miało króla pełniącego rolę\Nmiędzy kapłanem a władcą.
Dialogue: 0,0:02:04.64,0:02:09.03,Default,,0000,0000,0000,,Miasta walczyły czasami\Nze sobą o nowe terytoria.
Dialogue: 0,0:02:09.03,0:02:14.74,Default,,0000,0000,0000,,Każde miasto poświęcono bóstwu-patronowi\Nuważanemu za założyciela miasta.
Dialogue: 0,0:02:14.74,0:02:19.90,Default,,0000,0000,0000,,Największym i najważniejszym budynkiem\Nw mieście był dom boga-patrona,
Dialogue: 0,0:02:19.90,0:02:24.48,Default,,0000,0000,0000,,ziggurat, świątynia zaprojektowana\Njako piramida schodkowa.
Dialogue: 0,0:02:24.48,0:02:30.03,Default,,0000,0000,0000,,Około 3200 roku p.n.e.\NSumerowie zaczęli zwiększać zasięg.
Dialogue: 0,0:02:30.03,0:02:34.30,Default,,0000,0000,0000,,Koło garncarskie pojawiło się\Nw rydwanach i wozach.
Dialogue: 0,0:02:34.30,0:02:37.78,Default,,0000,0000,0000,,Powstawały łodzie z trzciny\Ni liści palmy daktylowej,
Dialogue: 0,0:02:37.78,0:02:42.98,Default,,0000,0000,0000,,z płóciennymi żaglami, które przenosiły\NSumerów na duże odległości drogą morską.
Dialogue: 0,0:02:42.98,0:02:46.54,Default,,0000,0000,0000,,Żeby uzupełnić ograniczone zasoby,\Nstworzyli sieć handlową
Dialogue: 0,0:02:46.54,0:02:51.18,Default,,0000,0000,0000,,z powstającymi królestwami\NEgiptu, Anatolii i Etiopii,
Dialogue: 0,0:02:51.18,0:02:57.78,Default,,0000,0000,0000,,importując złoto, srebro,\Nlapis lazuli i drewno cedrowe.
Dialogue: 0,0:02:57.78,0:03:00.24,Default,,0000,0000,0000,,Handel był niespodziewanym bodźcem
Dialogue: 0,0:03:00.24,0:03:03.98,Default,,0000,0000,0000,,do wynalezienia pierwszego\Nna świecie pisma.
Dialogue: 0,0:03:03.98,0:03:06.22,Default,,0000,0000,0000,,Zaczęło się od systemu księgowania
Dialogue: 0,0:03:06.22,0:03:09.88,Default,,0000,0000,0000,,dla sumeryjskich kupców\Nhandlujących z zagranicą.
Dialogue: 0,0:03:09.88,0:03:13.74,Default,,0000,0000,0000,,Po kilkuset latach\Nwczesny system piktogramów
Dialogue: 0,0:03:13.74,0:03:17.08,Default,,0000,0000,0000,,zwany pismem klinowym zmienił się w pismo.
Dialogue: 0,0:03:17.08,0:03:20.02,Default,,0000,0000,0000,,Sumerowie stworzyli pierwsze spisane prawa
Dialogue: 0,0:03:20.02,0:03:24.81,Default,,0000,0000,0000,,i pierwszy system szkolny,\Nmający na celu naukę pisania,
Dialogue: 0,0:03:24.81,0:03:31.32,Default,,0000,0000,0000,,oraz wprowadzili mniej ekscytujące\Ninnowacje, jak biurokracja i podatki.
Dialogue: 0,0:03:31.32,0:03:34.84,Default,,0000,0000,0000,,W szkołach skrybowie uczyli się\Nod świtu do zmierzchu,
Dialogue: 0,0:03:34.84,0:03:37.63,Default,,0000,0000,0000,,od dzieciństwa do dorosłości.
Dialogue: 0,0:03:37.63,0:03:42.00,Default,,0000,0000,0000,,Uczyli się rachunkowości, matematyki\Ni kopiowali dzieła literackie:
Dialogue: 0,0:03:42.00,0:03:47.42,Default,,0000,0000,0000,,hymny, mity, przysłowia, bajki\No zwierzętach, zaklęcia magiczne
Dialogue: 0,0:03:47.42,0:03:50.84,Default,,0000,0000,0000,,i pierwsze eposy\Nna glinianych tabliczkach.
Dialogue: 0,0:03:50.84,0:03:54.14,Default,,0000,0000,0000,,Niektóre z tych tabliczek\Nopowiadały historię Gilgamesza,
Dialogue: 0,0:03:54.14,0:03:59.77,Default,,0000,0000,0000,,króla miasta Uruk i bohatera mitów.
Dialogue: 0,0:03:59.77,0:04:05.89,Default,,0000,0000,0000,,Ale w trzecim tysiącleciu p.n.e. Sumer\Nnie był już jedynym imperium na świecie
Dialogue: 0,0:04:05.89,0:04:08.12,Default,,0000,0000,0000,,czy nawet w Mezopotamii.
Dialogue: 0,0:04:08.12,0:04:13.66,Default,,0000,0000,0000,,Fale plemion koczowniczych napływały\Ndo regionu z północy i wschodu.
Dialogue: 0,0:04:13.66,0:04:16.16,Default,,0000,0000,0000,,Niektórzy nowoprzybyli podziwiali Sumerów,
Dialogue: 0,0:04:16.16,0:04:17.66,Default,,0000,0000,0000,,przyjmowali ich styl życia
Dialogue: 0,0:04:17.66,0:04:21.66,Default,,0000,0000,0000,,i używali pism klinowych\Ndo wyrażania własnych języków.
Dialogue: 0,0:04:21.66,0:04:29.03,Default,,0000,0000,0000,,W 2300 roku p.n.e. król akadyjski Sargon\Npodbił sumeryjskie państwa-miasta.
Dialogue: 0,0:04:29.03,0:04:31.70,Default,,0000,0000,0000,,Ale Sargon szanował sumeryjską kulturę,
Dialogue: 0,0:04:31.70,0:04:37.26,Default,,0000,0000,0000,,a Akadyjczycy i Sumerowie\Nżyli obok siebie przez wieki.
Dialogue: 0,0:04:37.26,0:04:41.38,Default,,0000,0000,0000,,Inni najeźdźcy skupiali się\Ntylko na grabieży i niszczeniu.
Dialogue: 0,0:04:41.38,0:04:43.84,Default,,0000,0000,0000,,Mimo rozprzestrzenienia\Nkultury sumeryjskiej
Dialogue: 0,0:04:43.84,0:04:51.74,Default,,0000,0000,0000,,nieustanne inwazje wybiły\Ndo 1750 roku p.n.e. ludność sumeryjską.
Dialogue: 0,0:04:51.74,0:04:55.94,Default,,0000,0000,0000,,Później Sumer zniknął w piachach pustyni,
Dialogue: 0,0:04:55.94,0:05:00.04,Default,,0000,0000,0000,,odkryty na nowo dopiero w XIX wieku.
Dialogue: 0,0:05:00.04,0:05:04.04,Default,,0000,0000,0000,,Sama kultura sumeryjska\Nprzetrwała tysiące lat
Dialogue: 0,0:05:04.04,0:05:09.16,Default,,0000,0000,0000,,najpierw za sprawą Akadyjczyków,\Npotem Asyryjczyków, a potem Babilończyków.
Dialogue: 0,0:05:09.16,0:05:13.04,Default,,0000,0000,0000,,Babilończycy przekazali\Nsumeryjskie wynalazki i tradycje
Dialogue: 0,0:05:13.04,0:05:16.80,Default,,0000,0000,0000,,kulturze hebrajskiej,\Ngreckiej i rzymskiej.
Dialogue: 0,0:05:16.80,0:05:19.21,Default,,0000,0000,0000,,Niektóre trwają po dziś dzień.