WEBVTT 00:00:07.689 --> 00:00:13.007 Pierwsze imperium w historii powstało w gorącym, suchym krajobrazie 00:00:13.007 --> 00:00:18.787 bez opadów nawadniających uprawy, bez drzew i kamieni do budowy. 00:00:18.787 --> 00:00:24.140 Mimo to jego mieszkańcy zbudowali pierwsze miasta świata, 00:00:24.140 --> 00:00:28.226 z monumentalną architekturą i dużą populacją. 00:00:28.226 --> 00:00:32.542 Zrobili je całkowicie z błota. NOTE Paragraph 00:00:32.542 --> 00:00:36.052 Sumer zajmował południową część współczesnego Iraku 00:00:36.052 --> 00:00:38.752 w regionie zwanym Mezopotamia. 00:00:38.752 --> 00:00:41.932 Słowo Mezopotamia oznacza "między dwiema rzekami", 00:00:41.932 --> 00:00:44.892 Tygrysem i Eufratem. 00:00:44.892 --> 00:00:50.821 Około 5000 roku p.n.e. pierwsi Sumerowie używali kanałów irygacyjnych, tam 00:00:50.821 --> 00:00:54.213 i zbiorników wodnych do przekierowania wód rzecznych 00:00:54.213 --> 00:00:58.460 i upraw na uprzednio suchych obszarach. 00:00:58.460 --> 00:01:02.976 Takie społeczności rolnicze powoli pojawiały się na całym świecie, 00:01:02.976 --> 00:01:06.766 ale to Sumerowie jako pierwsi poszli dalej. 00:01:06.766 --> 00:01:09.336 Używając glinianych cegieł z mułu rzecznego, 00:01:09.336 --> 00:01:13.336 zaczęli budować wielopiętrowe domy i świątynie. 00:01:13.336 --> 00:01:14.596 Wynaleźli koło garncarskie 00:01:14.596 --> 00:01:19.609 do zamiany błota w narzędzia i artykuły gospodarstwa domowego. NOTE Paragraph 00:01:19.609 --> 00:01:23.903 Gliniane cegły dały początek pierwszym miastom świata, 00:01:23.903 --> 00:01:27.693 prawdopodobnie około 4500 roku p.n.e. 00:01:27.693 --> 00:01:32.112 Na szczycie drabiny społecznej miasta stali kapłani i kapłanki, 00:01:32.112 --> 00:01:34.382 uważani za szlachtę, 00:01:34.382 --> 00:01:40.056 następnie kupcy, rzemieślnicy, rolnicy i niewolnicy. 00:01:40.056 --> 00:01:43.896 Imperium sumeryjskie składało się z odrębnych miast-państw 00:01:43.896 --> 00:01:46.506 funkcjonujących jak małe narody. 00:01:46.506 --> 00:01:49.886 Łączyły ich luźno język i wiara, 00:01:49.886 --> 00:01:52.526 ale brakowało scentralizowanej władzy. 00:01:52.526 --> 00:01:56.881 Najwcześniejszymi miastami były Uruk, Ur i Eridu, 00:01:56.881 --> 00:01:59.721 a ostatecznie powstało kilkanaście miast. 00:01:59.721 --> 00:02:04.636 Każde miało króla pełniącego rolę między kapłanem a władcą. 00:02:04.636 --> 00:02:09.033 Miasta walczyły czasami ze sobą o nowe terytoria. 00:02:09.033 --> 00:02:14.736 Każde miasto poświęcono bóstwu-patronowi uważanemu za założyciela miasta. 00:02:14.736 --> 00:02:19.898 Największym i najważniejszym budynkiem w mieście był dom boga-patrona, 00:02:19.898 --> 00:02:24.485 ziggurat, świątynia zaprojektowana jako piramida schodkowa. NOTE Paragraph 00:02:24.485 --> 00:02:30.029 Około 3200 roku p.n.e. Sumerowie zaczęli zwiększać zasięg. 00:02:30.029 --> 00:02:34.295 Koło garncarskie pojawiło się w rydwanach i wozach. 00:02:34.295 --> 00:02:37.785 Powstawały łodzie z trzciny i liści palmy daktylowej, 00:02:37.785 --> 00:02:42.984 z płóciennymi żaglami, które przenosiły Sumerów na duże odległości drogą morską. 00:02:42.984 --> 00:02:46.542 Żeby uzupełnić ograniczone zasoby, stworzyli sieć handlową 00:02:46.542 --> 00:02:51.180 z powstającymi królestwami Egiptu, Anatolii i Etiopii, 00:02:51.180 --> 00:02:57.785 importując złoto, srebro, lapis lazuli i drewno cedrowe. NOTE Paragraph 00:02:57.785 --> 00:03:00.235 Handel był niespodziewanym bodźcem 00:03:00.235 --> 00:03:03.985 do wynalezienia pierwszego na świecie pisma. 00:03:03.985 --> 00:03:06.223 Zaczęło się od systemu księgowania 00:03:06.223 --> 00:03:09.885 dla sumeryjskich kupców handlujących z zagranicą. 00:03:09.885 --> 00:03:13.735 Po kilkuset latach wczesny system piktogramów 00:03:13.735 --> 00:03:17.085 zwany pismem klinowym zmienił się w pismo. 00:03:17.085 --> 00:03:20.025 Sumerowie stworzyli pierwsze spisane prawa 00:03:20.025 --> 00:03:24.814 i pierwszy system szkolny, mający na celu naukę pisania, 00:03:24.814 --> 00:03:31.317 oraz wprowadzili mniej ekscytujące innowacje, jak biurokracja i podatki. NOTE Paragraph 00:03:31.317 --> 00:03:34.837 W szkołach skrybowie uczyli się od świtu do zmierzchu, 00:03:34.837 --> 00:03:37.627 od dzieciństwa do dorosłości. 00:03:37.627 --> 00:03:42.004 Uczyli się rachunkowości, matematyki i kopiowali dzieła literackie: 00:03:42.004 --> 00:03:47.415 hymny, mity, przysłowia, bajki o zwierzętach, zaklęcia magiczne 00:03:47.415 --> 00:03:50.845 i pierwsze eposy na glinianych tabliczkach. 00:03:50.845 --> 00:03:54.145 Niektóre z tych tabliczek opowiadały historię Gilgamesza, 00:03:54.145 --> 00:03:59.770 króla miasta Uruk i bohatera mitów. NOTE Paragraph 00:03:59.770 --> 00:04:05.887 Ale w trzecim tysiącleciu p.n.e. Sumer nie był już jedynym imperium na świecie 00:04:05.887 --> 00:04:08.117 czy nawet w Mezopotamii. 00:04:08.117 --> 00:04:13.661 Fale plemion koczowniczych napływały do regionu z północy i wschodu. 00:04:13.661 --> 00:04:16.161 Niektórzy nowoprzybyli podziwiali Sumerów, 00:04:16.161 --> 00:04:17.661 przyjmowali ich styl życia 00:04:17.661 --> 00:04:21.661 i używali pism klinowych do wyrażania własnych języków. 00:04:21.661 --> 00:04:29.026 W 2300 roku p.n.e. król akadyjski Sargon podbił sumeryjskie państwa-miasta. 00:04:29.026 --> 00:04:31.696 Ale Sargon szanował sumeryjską kulturę, 00:04:31.696 --> 00:04:37.262 a Akadyjczycy i Sumerowie żyli obok siebie przez wieki. 00:04:37.262 --> 00:04:41.382 Inni najeźdźcy skupiali się tylko na grabieży i niszczeniu. 00:04:41.382 --> 00:04:43.842 Mimo rozprzestrzenienia kultury sumeryjskiej 00:04:43.842 --> 00:04:51.738 nieustanne inwazje wybiły do 1750 roku p.n.e. ludność sumeryjską. NOTE Paragraph 00:04:51.738 --> 00:04:55.944 Później Sumer zniknął w piachach pustyni, 00:04:55.944 --> 00:05:00.037 odkryty na nowo dopiero w XIX wieku. 00:05:00.037 --> 00:05:04.037 Sama kultura sumeryjska przetrwała tysiące lat 00:05:04.037 --> 00:05:09.155 najpierw za sprawą Akadyjczyków, potem Asyryjczyków, a potem Babilończyków. 00:05:09.155 --> 00:05:13.045 Babilończycy przekazali sumeryjskie wynalazki i tradycje 00:05:13.045 --> 00:05:16.798 kulturze hebrajskiej, greckiej i rzymskiej. 00:05:16.798 --> 00:05:19.208 Niektóre trwają po dziś dzień.