WEBVTT

00:00:07.293 --> 00:00:12.090
زیاتر لە ٣٠٠٠ ساڵ لەمەوبەر، گوڵێک لە 
تێکستە پزیشکییەکانی

00:00:12.090 --> 00:00:15.200
میسری کۆن دەرکەوت.

00:00:15.200 --> 00:00:17.780
بە درێژایی دەریای سپی،
شارستانیەتی مینۆنی کۆن

00:00:17.780 --> 00:00:21.930
چەندین ڕێگەیان بۆ بەکارهێنانی هەمان گیا
دۆزییەوە لەبەر کاریگەری بێهۆشییەکەی.

00:00:21.930 --> 00:00:24.870
هەردوو شارستانیەتە کۆنەکە
شتێکیان دۆزییەوە-

00:00:24.870 --> 00:00:28.370
ئۆپیۆم (ئەفیون-تلیاک)
دەرهێنراوێک لە ڕووەکی پۆپی بەو گومانەی

00:00:28.370 --> 00:00:32.240
کە هەردوکیان دەتوانن ببنە هۆی
دڵخۆشی و کەمکردنەوەی ئازار.

NOTE Paragraph

00:00:32.240 --> 00:00:35.078
هەرچەندە لەو کاتەوە ئۆپتۆم
بەکاردەهێنرێت،

00:00:35.078 --> 00:00:39.293
لە سەدەی ١٩ دا بوو، کاتێک 
یەکێک لە پێکهاتە کیمیاییەکانی

00:00:39.293 --> 00:00:44.083
مۆرفین، ناسێنرا و بۆ بەکارهێنانی 
پزیشکی جیاکرایەوە.

00:00:44.083 --> 00:00:48.300
مۆرفین، کۆداین و چەند دەرمانێکی تر
کە ڕاستەوخۆ لە پۆپییەوە دروست دەکرێن

00:00:48.300 --> 00:00:50.185
پێیان دوترێت ماددەی
سڕکەر(ئۆپیۆیدەکان).

00:00:50.185 --> 00:00:55.386
لە سەدەی ٢٠دا، کۆمپانیاکانی دەرمان
بڕێکی زۆر لە دەرمانی دەستکردیان دروست کرد

00:00:55.386 --> 00:00:57.126
کە لەم ماددە سڕکەرانە دەچوون،

00:00:57.126 --> 00:01:02.060
وەک هیرۆین، هایدرۆکۆدۆن، 
ئۆکسی کۆدۆن و فێنتانیل.

00:01:02.060 --> 00:01:04.820
دەستکرد بن یاخود لە ئۆپیۆمەوە دەرهێنرابن،

00:01:04.820 --> 00:01:08.581
ئەم پێکهاتانە بە 
گشتی بە ئۆپیۆیدەکان (سڕکەرەکان) ناسراون.

00:01:08.581 --> 00:01:12.911
دەستکرد یاخود سروشتی، یاسایی یان نایاسایی
دەرمانە سڕکەرەکان

00:01:12.911 --> 00:01:17.548
ئازارشکێنی زۆر بەهێزن، بەڵام 
بەڕێژەیەکی زۆر دەبنە هۆی ئالوودەبوون.

00:01:17.548 --> 00:01:19.548
لە ساڵەکانی ١٩٨٠ و ٩٠دەکان،

00:01:19.548 --> 00:01:24.711
کۆمپانیا دەرمانسازییەکان دەستیان بە 
فرۆشتنی ئازارشکێنە سڕکەرەکان کرد،

00:01:24.711 --> 00:01:27.406
بە بێ گوێدان بە کاریگەریی
ئالوودەبوونەکەی

00:01:27.406 --> 00:01:30.311
بە هەردوو کۆمەڵگە پزیشکی و 
گشتییەکەش.

00:01:30.311 --> 00:01:34.101
ژمارەی نوسینی ڕەچەتەی
ئازارشکێنە سڕکەرەکان زۆر زیادی کرد،

00:01:34.101 --> 00:01:40.243
بەهەمان شێوەش ژمارەی ئالودەبووان، قەیرانێک
دەستیپێکرد کە تاکو ئێستەش بەردەوامە.

NOTE Paragraph

00:01:40.243 --> 00:01:43.223
بۆ تێگەیشتن لەوەی بۆچی ماددە 
سڕکەرەکان دەبنە هۆی ئالودەبوون،

00:01:43.223 --> 00:01:48.048
یارمەتیدەر دەبێت بزانین ئەم دەرمانانە چۆن
لە یەکەم بەکارهێنانەوە کار لە جەستە دەکەن،

00:01:48.048 --> 00:01:53.111
تا چەند جارێک بەکارهێنانەوە، و چی دەبێت
دوای بەکارهێنانێکی دریژخایەن بوەستێنرێن؟

NOTE Paragraph

00:01:53.111 --> 00:01:55.911
هەریەک لەم دەرمانانە کیمیاییەکەیان
کەمێک لەیەکتر جیاوازە،

00:01:55.911 --> 00:02:02.824
بەڵام هەمویان کار لە سیسیتمی ئۆپیۆید دەکەن
بە لکان بە وەرگرەکانی ئۆپیۆیدی دەماخەوە.

00:02:02.824 --> 00:02:07.645
ئیندۆرفینی جەستە سیگناڵەکانی ئازار خاو
دەکەنەوە بە لکانیان بەم وەرگرانەوە.

00:02:07.645 --> 00:02:12.226
دەرمانە سڕکەرەکان زۆر بەهێزتر و بۆ
ماوەیەکی زیاتر بەم وەرگرانەوە دەلکێن.

00:02:12.226 --> 00:02:17.478
کەواتە ئۆپیۆیدەکان دەتوانن ئازاری زۆر
سەختتر چارەبکەن بەراورد بە ئیندۆرفینەکان.

NOTE Paragraph

00:02:17.478 --> 00:02:22.940
وەرگرەکانی ئۆپیۆید هەر لە میزاجەوە تاکو
فرمانە سروشتیەکانی جەستە کاریگەرییان هەیە

00:02:22.940 --> 00:02:27.050
بەم فرمانانەوەشەوە، بەهێزی و ماوەی
پێکەوە لکانی ئۆپیۆیدەکان

00:02:27.050 --> 00:02:30.250
مانای ئەوەیە کاریگەرییەکەیان زۆر
ئاشکرا و بەربڵاوترە

00:02:30.250 --> 00:02:34.070
لە سیگناڵە سروشتییەکانی
گەردەکانی جەستە.

NOTE Paragraph

00:02:34.070 --> 00:02:38.825
کاتێک دەرمانێک دەلکێت بە وەرگری ئۆپیۆیدەوە
هانی دەردانی هۆرمۆنی دۆپامین دەدات،

00:02:38.825 --> 00:02:42.265
کە ئەمەش پەیوەستە بە هەستی
چێژەوە، ڕەنگە بەرپرس بێت

00:02:42.265 --> 00:02:46.630
لەو هەستی خۆشییەی کە 
ماددە سەڕکەرەکان دەیبەخشن.

00:02:46.630 --> 00:02:50.745
لە هەمان کاتتدا، ئۆپیۆید دەردانی هۆڕمۆنی
نۆرئەدریناڵین کەمدەکاتەوە،

00:02:50.745 --> 00:02:56.590
کە کاریگەری لەسەر ئاگایی، هەناسەدان،
هەرسکردن و پەستانی خوێن هەیە.

00:02:56.590 --> 00:03:00.920
ئەو بڕەی بۆ چارەسەر بەکاردێت ئەوەندە
نۆرئەدریناڵین کەمدەکاتەوە کە کاریگەری

00:03:00.920 --> 00:03:03.366
لاوەکی وەک قەبزی هەبێت.

00:03:03.366 --> 00:03:09.184
لەبڕی زیاتردا ئۆپیۆیدەکان دەتوانن لێدانی
دڵ وهەناسە تا ئاستێکی مەترسیدار کەمبکەنەوە

00:03:09.184 --> 00:03:11.964
وە ببنە هۆی لەهۆشخۆچوون و 
تەنانەت مردنیش.

NOTE Paragraph

00:03:13.684 --> 00:03:18.038
بە تێپەڕبوونی کات، جەستە بەرگری
بۆ ئۆپیۆیدەکان دروستدەکات.

00:03:18.038 --> 00:03:21.167
ڕەنگە ژمارەی وەرگرەکانی
ئۆپیۆید کەمبکاتەوە،

00:03:21.167 --> 00:03:24.103
یاخود وەرگرەکان وەڵامدانەوەیان
کەمتربێت.

00:03:24.103 --> 00:03:29.031
بۆ ئەزموونکردنی هەمان دەردانی دۆپامین و
هەمان کاریگەری لەسەر میزاج وەک پێشتر

00:03:29.031 --> 00:03:32.381
خەڵک دەبێت بڕی زیاتر و 
زیاتر بەکاربهێنن-

00:03:32.381 --> 00:03:36.143
سوڕێک کە دەبێتە هۆی
پشت پێبەستن و ئالوودەبوون.

NOTE Paragraph

00:03:36.143 --> 00:03:39.663
کە خەڵک ئۆپیۆیدەکان زیاتر وەردەگرن
بۆ قەرەبووکردنەوەی بەرگرییەکەیان،

00:03:39.663 --> 00:03:42.763
ئاستی نۆرئەدریناڵین کەمتر و 
کەمتر دەبێتەوە،

00:03:42.763 --> 00:03:46.303
تا خاڵێک کە کاردەکاتە سەر
فرمانە سەرەتاییەکانی جەستە.

00:03:46.303 --> 00:03:50.844
جەستەش بە زیادکردنی وەرگرەکانی
نۆرئەدریناڵین قەرەبووی دەکاتەوە

00:03:50.844 --> 00:03:54.604
بۆیە ڕیژەیەکی زۆر کەمتری
نۆرئەدریناڵین هەستپێدەکات.

00:03:54.604 --> 00:03:57.213
ئەمەش هەستیاری بۆ 
نۆرئەدریناڵین زیاددەکات

00:03:57.213 --> 00:04:00.283
ڕێدەدات جەستە ئاسایی
فرمانەکانی خۆی جێبەجێ بکات-

00:04:00.283 --> 00:04:05.289
لە ڕاستیدا، جەستە پشت بە ئۆپیۆید دەبەستێت
بۆ ڕاگرتنی ئەم هاوسەنگییە تازەیە.

NOTE Paragraph

00:04:05.289 --> 00:04:10.454
کاتێک کەسێک کە ئالوودەی ئپۆیۆیدەکانە
لەناکاو دەوەستێت لە بەکارهێنانیان،

00:04:10.454 --> 00:04:12.524
ئەم هاوسەنگییە تێکدەچێت.

00:04:12.524 --> 00:04:17.258
ئاستی نۆرئەدریناڵین لەماوە یەک ڕۆژی
وەستان لە بەکارهێنانەکەوە بەرزدەبێتەوە.

00:04:17.258 --> 00:04:19.531
بەڵام جەستە کاتێکی زیاتری
دەوێت تاکو لە هەموو

00:04:19.531 --> 00:04:22.928
ئەو وەرگرانەی نۆرئەدریناڵین 
ڕزگاری ببێت کە دروستی کردن.

00:04:22.928 --> 00:04:24.848
ئەمەش مانای ئەوەیە کە
ماوەیەکی کاتی هەیە

00:04:24.848 --> 00:04:28.078
کە جەستە زۆر هەستیارە بەرانبەر
نۆرئەدریناڵین.

00:04:28.078 --> 00:04:31.338
ئەم زۆر هەستیاربوونەش دەبێتە هۆی
نیشانەکانی کشانەوە لە ئالوودەبوونەکە

00:04:31.338 --> 00:04:35.368
وەک ئازاری ماسولکە، ئازاری گەدە،
بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی و ڕشانەوە.

NOTE Paragraph

00:04:35.368 --> 00:04:39.999
هەرچەندە کاتییە، بەڵام کشانەوە لە ئۆپیۆید
دەکرێت ببێتە هۆی لاوازییەکی زۆر.

00:04:39.999 --> 00:04:43.799
لە حاڵەتە مەترسیدارەکاندا، کەسێک کە
لە کشانەوەدایە، دەکرێت

00:04:43.799 --> 00:04:46.688
بۆ چەندین ڕۆژ تەنانەت 
هەفتەش نەخۆشبێت.

00:04:46.688 --> 00:04:50.358
ئەو کەسانەی ئالوودەبوی ئۆپیۆیدەکانن
مەرج نییە دەرمانەکان بۆ ئەوە بەکاربهێنن

00:04:50.358 --> 00:04:54.328
کە جارێکی تر هەست بە چێژ بکەن، بەڵکو ڕەنگە
بۆ ئەوە بێت کە لە نەخۆشبوون بەدووربن.

00:04:54.328 --> 00:04:58.148
ئەمەش چەندین زیانی هەیە وەک لە دەستدانی
داهات یاخود کار لە کاتی کشانەوەکە،

00:04:58.148 --> 00:05:02.208
یاخود نەبوونی کەسێک کە چاودێرییان
بکات لە کاتی کشانەوەکەدا.

00:05:02.208 --> 00:05:05.123
ئەگەر کەسێک جارێکی دیکە 
بگەڕێتەوە بۆ بەکارهێنانی ئۆپیۆیدەکان،

00:05:05.123 --> 00:05:08.258
ئەوا لە مەترسییەکی زیاتردان 
بۆ زیادبەکارهێنان(overdose)

00:05:08.258 --> 00:05:12.258
چونکە ئەوەی بڕێکی ستاندارد بوو لە
کاتێکدا کە بەرگرییەکەیان زۆر بوو،

00:05:12.258 --> 00:05:14.448
دەکرێت ئێستە کوشندە بێت.

NOTE Paragraph

00:05:14.448 --> 00:05:18.368
لە ١٩٨٠ـوە، مردنی لەناکاو
بەهۆی زیادبەکارهێنانی ئۆپیۆیدەکانەوە

00:05:18.368 --> 00:05:21.388
لە ویلایەتە ئەکگرتووەکان
دووهێندە زیادی کردووە،

00:05:21.388 --> 00:05:25.368
وە ئالوودەبوون بە ئۆپیۆیدەکان لە 
جیهاندا بڵاوبووەتەوە.

00:05:25.368 --> 00:05:29.529
لە کاتێکدا ڕەچەتەی ئازارشکێنی ئۆپیۆیدەکان
زیاتر ڕێکخراوە،

00:05:29.529 --> 00:05:32.899
حاڵەتەکانی زیادبەکارهێنان و 
ئالوودەبوون هێشتا لە زیادبووندان

00:05:32.899 --> 00:05:35.639
بە تایبەتی لە ناو گەنجەکاندا.

00:05:35.639 --> 00:05:38.724
زۆربەی ئالوودەبوونەکانی پێشتر
لە کەسە تەمەن مامناوەندییەکاندا بوو

00:05:38.724 --> 00:05:42.209
کە ئالووەدەبووی ئەو ئازار شکێنانە دەبوون
کە وەک ڕەچەتە بۆیان نوسرابوو،

00:05:42.209 --> 00:05:45.619
یاخود لە هاوڕێ یان ئاندامانی خێزانەوە
وەریانگرتبوو کە ڕەچەتەیان هەبوو.

00:05:45.619 --> 00:05:50.997
لە ئێستەدا، گەنجان زۆرکات بەم ڕێگەیانە
بە ڕەچەتەی ئۆپیۆیدەکان دەناسرێن

00:05:50.997 --> 00:05:55.884
بەڵام لەمەوە دەڕۆن بۆ هیرۆین و ئۆپیۆیدە
دەستکردەکان کە هەرزانترن و

00:05:55.884 --> 00:05:58.094
ئاسانتر دەستدەکەوێت.

00:05:58.094 --> 00:06:00.949
لە پشتی توندکردنەوەی ڕێکخستنی
ئازارشکێنە ئۆییۆیدەکان،

00:06:00.949 --> 00:06:05.540
دەتوانین چیبکەین تاکو بەرزبوونەوەی ژمارەی
ئالوودەبوون و زیادبەکارهێنان کەم بکەینەوە؟

NOTE Paragraph

00:06:05.540 --> 00:06:10.425
دەرمانێک بە ناوی نالۆکسۆن لە ئێستەدا
باشترین بەرگریمانە بۆ زیادبەکارهێنان.

00:06:10.425 --> 00:06:15.101
نالۆکسۆن دەلکێت بە وەرگرەکانی ئۆپیۆیدەوە
بەڵام چالاکیان ناکات.

00:06:15.101 --> 00:06:18.151
ڕێگری لە ئۆپیۆیدەکانی دیکە
دەکات لە لکان بە وەرگرەکانەوە،

00:06:18.151 --> 00:06:22.839
تەنانەت لە وەرگرەکانیشیان دەکاتەوە
تاکوە زیادبەکارهێنانەکە کەم بکاتەوە.

00:06:22.839 --> 00:06:26.109
ئالوودەبوون بە ئۆپیۆیدەکان زۆر
بە دەگمەن نەخۆشییەکی بە ئەنقەستە؛

00:06:26.109 --> 00:06:29.246
زۆرجار، ئەو کەسانەی پشتیان بە 
ئۆپیۆیدەکان بەستووە لە ململانێدان

00:06:29.246 --> 00:06:30.936
لەگەڵ حاڵەتە دەروونیەکاندا.

00:06:30.936 --> 00:06:34.409
پرۆگرامی ناو نەخۆشخانە و دەرەوەی
نەخۆشخانەش هەن کە

00:06:34.409 --> 00:06:38.266
چارەسەر بە دەرمان و خزمەتگوزاری
تەندروستی و چارەسەری دەرونیش بەکاردێنن.

NOTE Paragraph

00:06:38.266 --> 00:06:41.026
بەڵام زۆرینەی ئەم پڕۆگرامانە
زۆر گرانن،

00:06:41.026 --> 00:06:44.277
ئەوانەش کە هەرزانتر بن ڕەنگە
لیستێکی چاوەڕوانی دورودرێژیان هەبێت.

00:06:44.277 --> 00:06:48.667
زۆرجاریش پێویستی بە تەواو
پاکبوونەوە لە یۆپیۆیدەکان هەیە

00:06:48.667 --> 00:06:50.927
پێس دەستپێکردنی چارەسەر.

00:06:50.927 --> 00:06:55.167
هەردوو ماوەی کشانەوەکە لە دەرمان و
چەند مانگ مانەوە لە چاکسازییەکە

00:06:55.167 --> 00:07:00.752
ئەستەمە بۆ ئەوانەی مەترسی لەدەست دانی
کار یاخود شوێنی نیشتەجێبوونیان هەیە.

NOTE Paragraph

00:07:00.752 --> 00:07:04.732
ئەم پڕگرامانە ئامانجیان
دیاریکردنی هەندێک لەم ئاستەنگیانە و

00:07:04.732 --> 00:07:08.022
نەهێشتنی خراپ بەکارهێنانی
ئۆپیۆیدەکانە، بە بەکار‌ینانی تێکەڵەیەک

00:07:08.022 --> 00:07:10.987
لە دەرمان و چارەسەری کردەیی (ڕەفتاری).

00:07:10.987 --> 00:07:14.257
ئەم پڕۆگرامانە خۆیان بەدوردەگرن لە 
نیشانەکانی کشانەوە، بەو دەرمانانەی

00:07:14.257 --> 00:07:18.407
کە دەلکێن بە وەرگرەکانی ئۆپیۆیدەکانەوە
بەڵام کاریگەری چالاکییە دەروونیەکانیان

00:07:18.407 --> 00:07:23.552
نییە وەک ئازار شکێنەکان، هیرۆین و
ئۆپیۆیدەکانی دیکە.

00:07:23.552 --> 00:07:25.532
مێثادۆن و بوپرینۆفین

00:07:25.532 --> 00:07:29.101
دوو دەرمانی سەرەکین لە ئێستەدا کە
بەردەست بن بۆڕاگرتنی ئۆپیۆیدەکان،

00:07:29.101 --> 00:07:32.161
بەڵام پزیشکان پێویستیان بە مۆڵەتی
تایبەت هەیە تابیانکەن بە ڕەچەتە

00:07:32.161 --> 00:07:34.911
لەگەڵ ئەوەی کە ڕاهێنانێکی تایبەت
یاخود بڕوانامەیەک پێویست

00:07:34.911 --> 00:07:38.001
نییە بۆ نوسینی ئازارشکێنە
سڕکەرەکان وەک ڕەچەتە.

00:07:38.001 --> 00:07:40.201
بوپرینۆرفینیش دەکرێت زۆر 
بە دەگمەن دەست بکەوێت

00:07:40.201 --> 00:07:43.481
تەنانەت بازاڕی ڕەشی
هەیە.

NOTE Paragraph

00:07:43.481 --> 00:07:46.621
هێشتا ڕێگەیەکی درێژ هەیە بۆ
ڕووبەڕوبونەوەی ئالوودەبوون بە ئۆپیۆید،

00:07:46.621 --> 00:07:50.581
بەڵام سەرچاوەی زۆر باش هەن بۆ 
تێگەیشتن لەو چارەسەرانی بەردەستن.

00:07:50.581 --> 00:07:55.040
...

00:07:55.040 --> 00:07:57.490
...

00:07:57.490 --> 00:08:02.446
...

00:08:02.446 --> 00:08:07.596
...

00:08:07.596 --> 00:08:12.476
...