Từ mới đến từ đâu?

Đón xem series Bí ẩn của ngôn ngữ bản địa tại: https://ed.ted.com/mysteries-of-vernacular

Xem toàn bộ bài học: https://ed.ted.com/lessons/where-do-new-words-come-from-marcel-danesi

Có hơn 170.000 từ hiện được sử dụng trong tiếng Anh. Mỗi năm, có khoảng 1.000 từ mới được bổ sung vào từ điển Oxford. Chúng đến từ đâu, đi vào cuộc sống hằng ngày của chúng ta như thế nào? Marcel Danesi sẽ giúp ta trả lời những câu hỏi ấy.

Bài học của Marcel Danesi, hoạt họa bởi TOGETHER.

Xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến các nhà bảo trợ. Không có các bạn, video này sẽ không thể thực hiện được.

Latora Slydell, Sydney Evans, Victor E Karhel, Bernardo Paulo, Eysteinn Guðnason, Matt Schoppen, Rubaiya Binte Hussain, Olivier Brunel, Andrea Feliz, Natalia Rico, Josh Engel, Bárbara Nazaré, Gustavo Mendoza, Zhexi Shan, Hugo Legorreta.

Truy cập trang web đóng góp cho TED-ED: https://www.patreon.com/teded

Mỗi năm, khoảng 1.000 từ mới
được bổ sung vào từ điển tiếng anh Oxford.

Chúng đến từ đâu và đi vào
đời sống của ta như thế nào?

Với khoảng hơn 170.000 từ
hiện được sử dụng trong tiếng Anh,

có vẻ như ta đã có
rất nhiều từ vựng rồi.

Dù vậy, thế giới luôn thay đổi

những ý tưởng và sáng tạo mới ra đời,

khoa học ngày càng tiến bộ

những từ hiện có bị bỏ lại phía sau
những gì ta muốn thể hiện

và chúng ta lấp đầy chúng
bằng vài cách khéo léo, thiết thực,

đôi khi còn kỳ quặc.

Một cách trong số đó là tiếp thu
từ ngôn ngữ khác.

Tiếng Anh, trước đây, từng vay mượn
rất nhiều từ vựng.

Gần một nửa số từ vựng
được vay mượn trực tiếp từ ngôn ngữ khác.

Đôi lúc, thứ mà từ vựng mô tả
cũng đơn giản là vay mượn.

Rome và Pháp mang
những khái niệm pháp lý và tôn giáo

như bàn thờ và bồi thẩm đoàn,
tới nước Anh thời Trung Cổ,

trong khi thương mại mang tới
cây trồng và ẩm thực

như cà phê Ả rập, mỳ Ý,
và cà ri Ấn Độ.

Đôi khi, một ngôn ngữ khác
có một từ chính xác

diễn tả một ý tưởng
hay cảm xúc phức tạp.

như naiveté,
machismo hay schadenfreude.

Các nhà khoa học sử dụng ngôn ngữ cổ điển
để đặt tên các khái niệm mới.

Ví dụ, từ "hệ vô tính" (clone), bắt nguồn
từ tiếng Hy Lạp cổ " cành con".

để mô tả việc tạo ra một cây mới
từ một phần của cây cũ.

Ngày nay, quá trình này
diễn ra theo cả 2 cách

với các từ vay mượn từ tiếng Anh
như software phổ biến trên toàn thế giới.

Một cách phổ biến khác
để lấp đầy khoảng trống từ vựng

là kết hợp 2 từ đã có, mỗi từ truyền đạt
một phần ý nghĩa của khái niệm mới.

Có thể thực hiện bằng cách kết hợp
toàn bộ 2 từ thành một từ ghép

như airport,

starfish,

hay cắt ghép và kết hợp
các phần của mỗi từ với nhau,

như spork, brunch,
hay internet.

Không giống như vay mượn
từ ngôn ngữ khác,

những từ kiểu này có thể
vừa nghe đã hiểu.

Vì vậy, đôi khi
từ mới không "mới" chút nào.

Những từ cũ có cuộc sống mới
bằng việc nhận thêm những ý nghĩa mới.

Villain ban đầu có nghĩa nông nô, nhưng
thói hợm hĩnh của quý tộc đã thay đổi

ý nghĩa sang ám chỉ một người không bị
ép buộc bởi tinh thần hiệp sĩ.

và do đó, là người xấu.

"Geek" đối nghĩa từ người biểu diễn
lễ hội cho bất kỳ ai,

sang ám chỉ một kiểu thiên tài
vụng về, nhàm chán.

Đôi khi, các từ lại mang
nghĩa đối lập qua sự mỉa mai châm biếm,

phép ẩn dụ,
hay sử dụng sai mục đích.

như "sick" hay "wicked" được dùng để
miêu tả những thứ đáng kinh ngạc.

Nhưng nếu các từ
được tạo thành theo các cách này,

tại sao một số trở thành từ ngữ chính
trong khi một số khác thì không

hoặc không được ưa chuộng
từ ngày đầu?

Đôi khi, câu trả lời rất đơn giản,

như khi các nhà khoa học hay công ty
đặt tên chính thức cho một khám phá

hoặc công nghệ mới.

Một số quốc gia có học viện ngôn ngữ
để ra các quyết định.

Nhưng phần lớn
các nguồn chính thống như từ điển

chỉ ghi chép lại
cách sử dụng hiện hành của từ ngữ.

Từ mới không phải ở từ điển mà ra,
mà do những người thường

truyền bá những từ
vừa bắt tai vừa hữu ích.

Ví dụ như "meme",

được nhà sinh học xã hội Richard Dawkins
đưa ra vào những năm 1970s

từ "imitation" trong tiếng Hy Lạp cổ.

Ông dùng nó để mô tả cách ý tưởng, biểu
tượng truyền bá trong một nền văn hóa,

giống như các gen trong quần thể.

Với sự xuất hiện của internet,

quá trình này trở nên dễ nhận thấy
khi mà những lời đùa và hình ảnh

được phổ biến với tốc độ cực nhanh.

Không lâu sau, từ này được dùng
để nói đến một loại hình ảnh nhất định.

Như vậy, "meme" không chỉ mô tả cách
từ vựng trở thành một phần của ngôn ngữ,

bản thân nó cũng đã là một "meme".

Cũng có một từ để chỉ hiện tượng
các từ ngữ mô tả chính mình:

"autological"

Không phải tất cả các từ mới
đều được tạo ra đồng đều.

Một số không thay đổi
hàng thiên niên kỷ,

một số thích nghi với thời gian
và số khác thì biến mất.

Một số chuyển tiếp thông tin,
một số giải thích nó,

nhưng cách các từ này được tạo ra

và hành trình trở thành
một phần trong cuộc hội thoại

cho ta biết nhiều điều về thế giới
và cách ta giao tiếp trong thế giới ấy.