Yangi so'zlar qayerdan paydo bo'ladi? — Marsel Danesi

Shuningdek, Mysteries of Vernacular video qismlarini tomosha qiling:
https://ed.ted.com/mysteries-of-vernacular

Darsni to'liq tomosha qilish: https://ed.ted.com/lessons/where-do-new-words-come-from-marcel-danesi

Hozirda ingliz tilida 170 000 dan ortiq so'z mavjud, va shunga qaramay har yili Oksford lug'ati tahminan mingtacha so'zga boyib boraveradi. Bu so'zlar qayerdan paydo bo'ladi va qanday qilib ular kundalik hayotimizga kirib keladi? Marsel Danesi tilga yangi so'zlar qanday qilib kirib kelishi haqida gapirib beradi.

Marsel Danesi darsi, TOGETHER multiplikatsiyasi.

Barcha patronlarga yordam uchun rahmat! Sizlarsiz bu video mavjud bo'lmasdi.
Latora Slydell, Sydney Evans, Victor E Karhel, Bernardo Paulo, Eysteinn Guðnason, Matt Schoppen, Rubaiya Binte Hussain, Olivier Brunel, Andrea Feliz, Natalia Rico, Josh Engel, Bárbara Nazaré, Gustavo Mendoza, Zhexi Shan, Hugo Legorreta.

Patreon saytida TED-Ed sahifasiga tashrif buyuring:
https://www.patreon.com/teded

Oksford ingliz tili lug'atida har yili
1000 ta yangi so'z paydo bo'ladi.

Ular qanday paydo bo'ladi

va ular qanday qilib kundalik
hayotimizga kirib keladi?

Hozirda ingliz tilida 170 000 dan
ortiq so'z mavjud.

Shuni o'zi yetarlidek ko'rinadi.

Biroq dunyomiz doimiy o'zgarishda,

yangi g'oyalar va ixtirolar paydo
bo'lmoqda,

ilm-fan rivojlanmoqda va oqibatda

tilimizda probellar paydo bo'ladi,
ta'riflash uchun so'zlar topilmaydi.

Shunday ekan biz probellarni turli
usullarda to'ldiramiz:

sinalgan,

noodatiy, va ba'zan murakkab yo'l bilan.

Masalan, so'z boshqa tildan kirib
kelishi mumkin.

Ingliz tili o'z tarixi davomida
shuncha so'zlarni kiritganki,

zamonaviy ingliz tilidagi so'zlarning
yarmi boshqa tillardan kirib keldan.

Ba'zida bunga sabab, o'sha so'z
bilan birgalikda

yangi bir tushuncha ham kirib kelishidir.

Qadimgi Rim va Fransiyadan Angliyaga
qonunlar va din, va ular bilan

birga yangi so'zlar, masalan,
altar [mehrob] va jury [hakamlar],

savdo yo'llari orqali yangicha taomlar,

masalan, arab qahvasi,

italyan spagaettisi,
hind karrisi

kirib kelgan.
Va shunday ham bo'ladiki, boshqa bir

tilda nimanidir tasvirlash,
murakkab bir g'oya yoki hisni

tasvirlash uchun mukammal
bir so'z mavjud bo'ladi. Masalan

naïveté - soddalik,

machismo [machizm]

yoki schadenfreude [ichiqoralik].

Olimlar yangi tushunchalar so'zlarni uchun
qadimgi tillardan olishadi.

Masalan, "klon" so'zi qadimgi yunonlardagi
"ko'chat" so'zidan olingan.

Chunki eski o'simlikning ko'chatidan xuddi
klon qilgandek, yangi o'simlik

o'stirish mumkin.
Bugungi kunda bu teskarisiga ishlaydi.

Chunki software kabi so'zlar ingliz
tilidan dunyo bo'ylab har xil tillarga

tarqalmoqda. Probellarni to'ldirishning
boshqa bir samarali usuli ham bor.

Yangi g'oyaning qismlarini anglatib
keluvchi ikkita so'zni qo'shish yo'li.

Buning uchun ikkita oddiy so'zni bitta
tarkibga birlashtirish mumkin. Masalan,

airport [aeroport]

yoki starfish [dengiz yulduzi].

So'zlarning qismlarini qo'shib ham so'z
hosil qilish mumkin, 'spork' [vilkaqoshiq]

brunch [branch]

yoki "internet" so'zlariga o'xshab.

Boshqa tillardan olingan so'zlardan
farqli o'laroq,

bunday so'zlarning ma'nosini
tezda ilib olish mumkin.

Ba'zida yangi so'zlar aslida bu
eskirgan va esdan chiqqan so'zlardir.

Iste'moldan chiqqan eski so'zlar o'zlari-
ning yangi ma'nosi bilan birga qaytadan

kirib kelaveradi. Villain [yovuz] so'zi
oddiy dehqon ma'nosini anglatgan, biroq

aristokratlarning oliftaligi bilan,
ritsarlik sharafiga loyiq bo'lmagan, ya'ni

yomon insonni anglatadigan bo'ldi.
Geek [sho'ng'ib ketgan inson]

deb aslida yarmarkalardagi
masxarabozlarga aytishgan

Keyinchalik g'alati insonlarga, va

nihoyat hozirgi ma'nosi —
g'alati daholarga aytishni boshlashgan.

Yana shunaqasi bo'ladiki, ba'zi so'zlar
ma'nosi butunlay qarama-qarshi ma'noga

ko'chadi.
Kinoya sabab,

yoki shu so'zni noto'g'ri qo'llash
natijasida.

Masalan qandaydir maftunkor narsani 'sick'
[kasal] yoki 'wicked' [yomon] deyishadi.

So'zlar shunchalar oson paydo bo'lar ekan,

lekin nega ba'zilari juda keng tarqaladi,
ba'zilari esa vaqti bilan unutiladi?

Ba'zilarini esa umuman yashab
qolmasligini aytmasak ham bo'ladi.

Ba'zida savollarga javoblar oddiy.

Masalan, olimlar va kompaniyalar
yangi ixtiro yoki texnologiyalarga

yangi nom berishadi, rasmiy nom.

Ba'zi davlatlarda so'zlar masalasida bosh
qotiradigan butun boshli akademiyalar bor.

Lekin ko'p holatlarda rasmiy manbalar,
asosan lug'atlar

bu so'zlarning eskicha variantini
namoyon qilishadi.

Yangi so'zlar yuqoridan emas, quyidan,
ya'ni oddiy insonlardan kelib chiqadi.

Ular oson esda qoluvchi va
foydali so'zlarni

maroq bilan talaffuz qilishadi va
takrorlashadi.

Masalan, 'meme' so'zi.
Bu so'z

sotsiobiolog Richard Dokinz tomonidan
kiritilgan bo'lib, qadimgi yunon tilida

"taqlid qilmoq" degan ma'noni
anglatuvchi so'zdan kelib chiqqan.

U bu so'z bilan g'oyalar va timsollarning
qanday qilib madaniyatga chuqur

kirib borishini tasvirlagan.
Xuddi gen populyatsiyasi singari.

Internet paydo bo'lishi bilan

hazillar va rasmlarning qanchalar
keng tarqalishi va mashhur bo'lishi

mumkin ekanligi misolida buning
guvohi bo'ldik.

Juda tez orada bunday rasmlar aniq bir
tasvir turini anglatishni boshladi.

Shunday ekan "mem" so'zi nafaqat
so'zlarning tilni bir qismiga aylanishini

anglatdi, balki uning o'zi ham
memga aylandi.

Hattoki shunday so'zlar ham bor —
o'zini ifodalab keluvchi so'zlar:

avtologik so'zlar.

Hamma so'zlar bir-biriga qarshi emas.

Ba'zilari ming yillab yashaydi,

ba'zilari vaqti bilan o'zgaradi,

ayrimlari hatto yo'q bo'lib ketadi.

Ba'zilari axborot beradi, ba'zilari

tarkibini ochib beradi, lekin

ularning qanday paydo bo'lishi va

nuqtimizning bir qismiga aylanish
uchun qanday yo'lni bosib

o'tgani bizga dunyo haqida va unda qanday
muloqot qilishimiz haqda ma'lumot beradi.