< Return to Video

Kalium-Arqon (K-Ar) Tarixləşdirmə üsulu

  • 0:00 - 0:02
    Elementlər tərkibindəki
  • 0:02 - 0:04
    protonların sayına görə təyin olunur.
  • 0:04 - 0:05
    Misal üçün, kalium.
  • 0:05 - 0:07
    Bu, elementlərin dövri cədvəlidir.
  • 0:07 - 0:10
    Bütün cədvəl deyil, cədvəlin sadəcə
  • 0:10 - 0:11
    bir hissəsidir.
  • 0:11 - 0:13
    Kaliumun 19 protonu var.
  • 0:13 - 0:14
    Bunu belə yaza bilərdik,
  • 0:14 - 0:16
    ancaq 19-u yazmağa ehtiyac yoxdur.
  • 0:16 - 0:18
    Çünki, kalium atomlarının 19 protonu
    olduğunu bilirik.
  • 0:18 - 0:21
    Həmçinin, əgər, bir atomun 19 protonu
    varsa,
  • 0:21 - 0:23
    demək, o, kalium elementinin atomudur.
  • 0:23 - 0:29
    Lakin elementlərin atomlarındakı
  • 0:29 - 0:31
    neytron sayı fərqlənə bilər.
  • 0:31 - 0:34
    Elementin müxtəlif neytron sayına
  • 0:34 - 0:35
    malik atomlarına
  • 0:35 - 0:38
    izotoplar deyilir.
  • 0:38 - 0:41
    Kaliumun
  • 0:41 - 0:44
    tərkibində 20 neytron olan formasını
  • 0:44 - 0:45
    kalium-39 adlandırırıq.
  • 0:48 - 0:51
    39 kütlə ədədidir.
  • 0:51 - 0:57
    19 proton və 20 neytronun cəmindən
    ibarətdir.
  • 0:57 - 1:00
    Əslində, bu, ən geniş yayılan
    kalium izotopudur.
  • 1:00 - 1:03
    Yer üzərindəki kaliumun
  • 1:03 - 1:09
    93,3%-ni təşkil edir.
  • 1:09 - 1:12
    İndi isə kaliumun bir neçə başqa
    izotopuna nəzər salaq.
  • 1:12 - 1:14
    Kalium-41-dən başlayaq.
  • 1:14 - 1:16
    Əvvəldə də qeyd etdiyim kimi,
  • 1:16 - 1:19
    19-un yazılması gərəksizdir.
  • 1:19 - 1:20
    Kalium-41-in 22 neytronu var.
  • 1:20 - 1:23
    22 və 19-un cəmi 41 edir.
  • 1:23 - 1:28
    Kalium-41 bütün planetdəki kaliumun
    təxminən 6.7%-ini təşkil edir.
  • 1:28 - 1:31
    Kalium-40 adlı izotopa isə
  • 1:31 - 1:34
    çox az rast gəlinir.
  • 1:34 - 1:38
    Aydındır ki, kalium-40-da 21 neytron var.
  • 1:38 - 1:40
    Kalium-40-a, doğrudan da, çox çox
    az rast gəlinir.
  • 1:40 - 1:46
    O, Yerdəki kaliumun yalnız 0,0117% -ni
    təşkil edir.
  • 1:46 - 1:49
    Ancaq bu kalium izotopu qədim süxurların,
  • 1:49 - 1:51
    xüsusilə də, qədim vulkanik süxurların
    tarixi baxımından
  • 1:51 - 1:56
    bizim üçün olduqca maraqlıdır.
  • 1:56 - 2:00
    Qədim vulkanik süxurların hansı tarixə
    aid olduğunun müəyyən edilməsi
  • 2:00 - 2:02
    başqa süxur növləri və ya
  • 2:02 - 2:04
    qədim vulkanik süxurların arasına
    sıxışmış
  • 2:04 - 2:07
    qalıqların tarixinin
    müəyyənləşdirilməsinə də imkan yaradır.
  • 2:07 - 2:11
    Kalium-40 haqqında ,həqiqətən,
    maraqlı olan şey
  • 2:11 - 2:15
    yarı ömrünün 1.25 milyard il
    olmasıdır. Bunun yaxşı tərəfi odur ki,
  • 2:15 - 2:17
    kalium-40 karbon-14-dən fərqli olaraq,
  • 2:17 - 2:20
    çox qədim şeylərin tarixinin
    müəyyənləşdirilməsində
  • 2:20 - 2:22
    istifadə oluna bilər.
  • 2:22 - 2:27
    Və hər 1,25 milyard ildən bir - bunu belə yazım,
  • 2:27 - 2:33
    bu onun yarı ömrüdür - istənilən kalium-40
  • 2:33 - 2:36
    nümunəsinin 50% -i çürümüş olacaqdır.
  • 2:36 - 2:41
    Və çürümüş kalium-40-ın 11%-i arqon-40-a
    çevriləcəkdir.
  • 2:46 - 2:48
    Bu, arqondur.
  • 2:48 - 2:50
    18 protonu var.
  • 2:50 - 2:52
    Kalium-40 arqon-40-a çevrildiyində
  • 2:52 - 2:54
    1 proton itirsə də,
  • 2:54 - 2:56
    kütlə sayı eyni qalıb.
  • 2:56 - 3:00
    Deməli, protonlardan biri neytrona
    çevrilmiş olmalıdır.
  • 3:00 - 3:02
    Əslində, o, daxili elektronlardan
    birini ələ keçirir,
  • 3:02 - 3:04
    daha sonra müxtəlif hissəciklər
  • 3:04 - 3:06
    buraxır və s. Dərinliyinə gedib
  • 3:06 - 3:07
    kvant fizikasından danışmayacağam.
  • 3:07 - 3:13
    Ancaq nəticədə 11%-i arqon-40-a,
    89%- isə kalsium-40-a çevrilir.
  • 3:13 - 3:15
    Dövri cədvəldən də göründüyü kimi,
    kalsiumun
  • 3:15 - 3:16
    20 protonu var.
  • 3:16 - 3:19
    Burada neytronlardan biri
  • 3:19 - 3:20
    protona çevrilir.
  • 3:20 - 3:22
    Burada isə protonlardan biri
  • 3:22 - 3:24
    neytrona çevrilir.
  • 3:24 - 3:26
    Bizim üçün bu hissə
  • 3:26 - 3:30
    daha maraqlıdır.
  • 3:30 - 3:32
    Çünki, arqonun özünəməxsus bir cəhəti var.
  • 3:32 - 3:36
    O, heç bir maddə ilə reaksiyaya girməyən
    nəcib qazdır.
  • 3:36 - 3:39
    Ona görə də, arqonu maye halında olan
  • 3:39 - 3:42
    bir şeyin içinə yerləşdirdikdə
    köpüklənir.
  • 3:42 - 3:46
    Heç bir şeylə rabitə qurmadığına görə
  • 3:46 - 3:49
    köpüklənərək atmosferə qalxır.
  • 3:51 - 3:55
    Gəlin vulkan püskürməsi zamanı
    nə baş verdiyinə baxaq.
  • 3:55 - 3:57
    Buraya bir vulkan çəkirəm.
  • 3:57 - 4:01
    Bu bizim vulkanımızdır.
  • 4:01 - 4:04
    Keçmişdə nə vatxsa püskürüb.
  • 4:04 - 4:09
    Bunlar püskürdüyü lavalardır.
  • 4:13 - 4:16
    Bu lavanın tərkibində bir qədər
    kalium-40 var.
  • 4:16 - 4:18
    Hətta artıq bir hissəsi
  • 4:18 - 4:19
    arqon-40-a çevrilib.
  • 4:23 - 4:24
    Nə qədər ki,
  • 4:24 - 4:28
    lava maye halındadır..
  • 4:28 - 4:30
    Təsəvvür edin ki, bu lavadır.
  • 4:30 - 4:34
    Bir az da çəkim.
  • 4:37 - 4:39
    Bunun içində kalium-40 var.
  • 4:39 - 4:42
    Kaliumu fərqli bir rəngdə çəkmək
    istəyirəm.
  • 4:42 - 4:44
    Qırmızımtıl bənövşəyi rəngdə çəkəcəyəm.
  • 4:44 - 4:48
    Bunlar kalium-40-dır.
  • 4:48 - 4:49
    Deyəsən, çox çəkdim.
  • 4:49 - 4:51
    Normalda kalium-40-a çox az rast gəlinir.
  • 4:51 - 4:53
    Ancaq lavanın içində bir az
    kalium-40 olur.
  • 4:53 - 5:01
    Ola bilər ki, artıq içində bir qədər
    arqon-40 da var.
  • 5:01 - 5:03
    Nəcib qaz adını alan arqon-40
  • 5:03 - 5:05
    heç bir maddə ilə reaksiyaya girmir.
  • 5:05 - 5:07
    Lava maye halında olduğu müddətcə
  • 5:07 - 5:10
    köpüklənərək
  • 5:10 - 5:11
    yuxarıya doğru qalxacaq.
  • 5:11 - 5:13
    Heç bir maddə ilə kimyəvi
  • 5:13 - 5:15
    rabitəsi olmadığı üçün sadəcə
    buxarlanır.
  • 5:15 - 5:16
    Buxarlanma dedikdə, yəni
  • 5:16 - 5:18
    heç bir şeylə birləşmədiyinə görə
  • 5:18 - 5:19
    lava maye halında ikən
  • 5:19 - 5:25
    köpüklənərək bir növ axıb aradan çıxacaq,
    atmosferə qalxacaq.
  • 5:25 - 5:27
    Maraqlısı budur ki,
  • 5:27 - 5:29
    vulkan püskürməsi baş verdikdə
  • 5:29 - 5:33
    lavalar vulkanik süxurlara çevrilib
    bərkiyənə kimi --
  • 5:33 - 5:38
    vulkanik süxurları başqa bir rəngdə
    çəkəcəyəm.
  • 5:38 - 5:42
    Aha, lavalar vulkanik süxurlara çevrilib
  • 5:42 - 5:46
    bərkiyənə kimi
  • 5:46 - 5:49
    arqon-40 yox olacaq. Artıq bərkimiş
  • 5:49 - 5:51
    lavanın tərkibində olmayacaq.
  • 5:51 - 5:54
    Vulkanik hadisə
  • 5:54 - 5:56
    bu süxurları mayeyə çevirərək bir növ
  • 5:56 - 5:59
    arqon-40 miqdarını yenidən tənzimləyir.
  • 5:59 - 6:01
    Deməli, nəticədə burada yalnız kalium-40
    qalacaq.
  • 6:04 - 6:06
    Elə buna görə də, arqon-40 daha
    maraqlıdır.
  • 6:06 - 6:09
    Çünki, kalsium-40 arqon-40 kimi mütləq
    sızıb aradan çıxmır.
  • 6:09 - 6:11
    Məsələn, burada da kalsium-40-a
    rast gələ bilərik.
  • 6:11 - 6:13
    Çünki, dediyimiz kimi,
  • 6:13 - 6:15
    kalsium-40 sızmır, amma arqon-40 sızır.
  • 6:15 - 6:17
    Yəni vulkanik hadisə bir növ
  • 6:17 - 6:19
    arqon-40-ın miqdarını tənzimləyir.
  • 6:22 - 6:23
    Beləliklə,
  • 6:23 - 6:28
    lavalar artıq bərkimiş olduqda tərkibində
  • 6:28 - 6:29
    heç arqon-40 qalmır.
  • 6:29 - 6:33
    Təsəvvür edin ki, gələcəyə gedirik.
  • 6:33 - 6:36
    Qoyun əvvəlcə bu nümunəni buraya
    kopyalayıb yapışdırım.
  • 6:40 - 6:45
    Deməli, əgər, gələcək bir tarixə getsək,
  • 6:45 - 6:52
    çəkdiyimiz süxur nümunəsində bir az
    arqon-40-a da rast gələrik.
  • 6:52 - 6:54
    Bu süxur əvvəlki vulkanik
    hadisələr nəticəsində
  • 6:54 - 6:57
    əmələ gəlmiş vulkanik süxurdur.
  • 6:57 - 7:03
    Tərkibindəki arqon-40 isə vulkanik
    hadisədən sonra çürümüş kalium-40-dan qalıb.
  • 7:08 - 7:12
    Çünki, maye halında olan lavanın içindəki
  • 7:12 - 7:15
    bütün arqon-40 uçub havaya qarışır.
  • 7:15 - 7:17
    Lava maye halında olduğu müddətcə
    sızıb aradan çıxır.
  • 7:17 - 7:20
    Yəni süxurun içində arqon-40-ın
    mövcud ola bilməsinin
  • 7:20 - 7:23
    yeganə yolu lava bərkiyib
    süxur olduqdan sonra
  • 7:23 - 7:26
    süxurun tərkibindəki kalium-40-ın
    bir hissəsinin çürüyüb
  • 7:26 - 7:29
    arqon-40-a çevrilməsidir.
  • 7:29 - 7:31
    Gəlin nisbətə nəzər yetirək.
  • 7:31 - 7:36
    Bizə məlumdur ki, kalium 40-ın 11%-i
    çürüyərək arqon-40-a, 89%-i isə
  • 7:36 - 7:41
    kalsium-40-a çevrilir.
  • 7:41 - 7:44
    Deməli, hər 1 arqon-40-ın payına
  • 7:44 - 7:49
    təxminən 9 kalsium-40 düşür.
  • 7:49 - 7:53
    Beləliklə, 1 arqon-40-ın
    əmələ gəlməsi üçün
  • 7:53 - 7:56
    10 kalium-40 lazımdır.
  • 7:56 - 7:58
    Bu nisbətlə nə edə bilərik?
  • 7:58 - 8:01
    Süxurun tərkibindəki kalium-40 miqdarının
  • 8:01 - 8:03
    nisbətinə baxaraq, süxurun
  • 8:03 - 8:06
    hansı tarixdən qaldığını öyrənə bilərik.
  • 8:06 - 8:07
    Növbəti videoda isə bu tarixi
  • 8:07 - 8:09
    müəyyənləşdirmək üçün istifadə edilən
  • 8:09 - 8:11
    riyazi hesablama üsulunu gözdən keçirəcəyik.
  • 8:11 - 8:13
    Bu üsul, doğrudan da,
  • 8:13 - 8:15
    çox yararlıdır.
  • 8:15 - 8:18
    Vulkan püskürmələri hər gün baş vermir,
  • 8:18 - 8:21
    ancaq bir neçə milyon illik zaman ölçüsünə
  • 8:21 - 8:22
    nəzər salsaq, əslində,
  • 8:22 - 8:26
    kifayət qədər tez-tez baş verdiklərini
    görə bilərik.
  • 8:26 - 8:27
    İndi isə gəlin bir az torpaq qazaq.
  • 8:27 - 8:29
    Torpağımız buradadır.
  • 8:29 - 8:34
    Kifayət qədər qazdıqdan sonra
    vulkan püskürməsindən qalmış
  • 8:34 - 8:37
    vulkanik süxurlar görünür.
  • 8:37 - 8:38
    Qazmağa davam edirik.
  • 8:38 - 8:42
    Başqa bir vulkanik süxur qatına
  • 8:42 - 8:45
    rast gəlirik.
  • 8:48 - 8:50
    Hər birinin tərkibində müəyyən miqdarda
  • 8:50 - 8:52
    kalium-40 var.
  • 8:52 - 8:55
    Burada da bir az kalium-40 var.
  • 8:55 - 8:59
    Tutaq ki, bunun tərkibindəki arqon-40
    miqdarı daha çoxdur.
  • 8:59 - 9:00
    Bunda isə daha azdır.
  • 9:00 - 9:03
    Kalium-40-ın yarı ömrü, həmçinin arqon-40
  • 9:03 - 9:05
    və ya qalan kalium-40 miqdarının
  • 9:05 - 9:08
    nisbətindən istifadə edərək
  • 9:08 - 9:12
    növbəti videoda öyrənəcəyimiz
  • 9:12 - 9:16
    riyazi hesablamanı apardıqdan sonra
  • 9:16 - 9:21
    süxurun, tutaq ki, 100 milyon il
  • 9:21 - 9:23
    bundan əvvəl bərkidiyini,
  • 9:23 - 9:26
    bu süxur qatının isə, tutaq ki,
  • 9:26 - 9:28
    150 milyon il bundan əvvəl
  • 9:28 - 9:30
    bərkidiyini deyə bilərik.
  • 9:30 - 9:33
    Və bu torpağın daha əvvəl
    heç qazılmadığından,
  • 9:33 - 9:35
    qarışdırılmadığından da son dərəcə əminik.
  • 9:35 - 9:37
    Buradakı torpaq nümunələrinə baxanda
  • 9:37 - 9:40
    onlara daha əvvəl heç toxunulmadığını
    demək mümkündür.
  • 9:40 - 9:45
    Fərz edək ki, burada bəzi fosillər var.
  • 9:45 - 9:49
    Düzü, yaşı 50.000-i keçən fosillər üçün
    karbon-14 tarixləşdirmə üsulundan
  • 9:49 - 9:51
    istifadə faydasızdır.
  • 9:51 - 9:55
    Torpağa daha əvvəl heç
  • 9:55 - 9:57
    toxunulmadığını ehtimal etsək,
  • 9:57 - 10:00
    bu iki dövr arasında yerləşən
  • 10:00 - 10:04
    fosillərin yaşının 100-150 milyon il
    arasında olduğunu
  • 10:04 - 10:05
    deyə bilərik.
  • 10:05 - 10:06
    İlk öncə bu süxur qatı formalaşıb.
  • 10:06 - 10:09
    Sonra orada yaşayan heyvanlardan
  • 10:09 - 10:12
    qalan fosillər burada üst-üstə toplanıb.
    Daha sonra başqa bir
  • 10:12 - 10:14
    vulkanik hadisə baş verib və s.
  • 10:14 - 10:18
    Kalium-arqon tarixləşdirmə üsulu birbaşa
    vulkanik süxurların tarixini
  • 10:18 - 10:20
    müəyyənləşdirmək üçündür. Lakin
  • 10:20 - 10:22
    eyni zamanda həmin süxur qatlarının
    arasındakı şeylərin də
  • 10:22 - 10:24
    təxmini yaşını tapmağa kömək edir.
  • 10:24 - 10:26
    Yəni yalnızca vulkanik süxurların deyil,
  • 10:26 - 10:30
    həm də karbon-14 tarixləşdirilmə üsulu ilə
    yaşı tapıla bilməyən
  • 10:30 - 10:35
    çox qədim qalıqların yaşının
    müəyyənləşdirilməsinə də imkan verir.
Title:
Kalium-Arqon (K-Ar) Tarixləşdirmə üsulu
Description:

Qədim vulkanik süxurların tarixini müəyyənləşdirmək üçün K-Ar tarixlərindən necə istifadə etmək olar və aralarında hansılar basdırılmış ola bilər? Sal Khan tərəfindən redaktə edilmişdir.

Növbəti dərsi izləyin: https://www.khanacademy.org/science/cosmology-and-astronomy/life-earth-universe/measuring-age-tutorial/v/k-ar-dating-calculation?utm_source=YT&utm_medium=Desc&utm_campaign = kosmologiya astronomiyası

Əvvəlki dərsi qaçırdınız? https://www.khanacademy.org/science/cosmology-and-astronomy/life-earth-universe/measuring-age-tutorial/v/carbon-14-dating-2?utm_source=YT&utm_medium=Desc&utm_campaign=cosmologystronomy

Xan Akademiyasında Kosmologiya və Astronomiya: Dünya Günəşlə müqayisədə nəhəng, lakin çox kiçikdir (bu nəhəngdir). Ancaq Günəş günəş sisteminə nisbətən kiçikdir, növbəti ulduza qədər olan məsafəyə nisbətən kiçikdir. Oh, qalaktikamızda (təqribən 100.000 işıq ili diametri) 100 milyarddan çox ulduzun olduğunu söylədikmi, bu da müşahidə edilə bilən kainatdakı yüz milyardlarla qalaktikadan yalnız biridir (bildiyimiz hər şey üçün sonsuz ola bilər). Kiçik hiss etməyin. Biz bunu azad edir. Gündəlik insan stresləriniz cəsarətli olduğumuzla müqayisədə heç bir şey deyildir. Bu genişliyin bir hissəsi olduğumuzdan zövq alın!

Khan Academy haqqında: Khan Academy, tələbələrə sinifdə və xaricində öz templəri ilə işləməyə imkan verən təcrübə məşqləri, təlimat videoları və fərdi öyrənmə panelini təklif edir. Riyaziyyat, elm, kompüter proqramı, tarix, sənət tarixi, iqtisadiyyat və daha çoxunu əhatə edirik. Riyaziyyat tapşırıqlarımız güclü və öyrənmə boşluqlarını müəyyən edən ən müasir, uyğunlaşma texnologiyasından istifadə edərək şagirdləri uşaq bağçasından riyaziyyata aparır. Eksklüziv məzmun təqdim etmək üçün NASA, Müasir İncəsənət Muzeyi, Kaliforniya Elmlər Akademiyası və MIT kimi qurumlarla da əməkdaşlıq etdik.

Pulsuz. Hər kəs üçün. Əbədi. # Hər şeyi öyrənə bilərsiniz

Khan Academy-nin Kosmologiya və Astronomiya kanalına abunə olun: https://www.youtube.com/channel/UChNPnEkW8LYZ5Rwi8_A2-DA?sub_confirmation=1
Khan Academy-yə abunə olun: https://www.youtube.com/subscription_center?add_user=khanacademy
more » « less
Video Language:
English
Team:
Khan Academy
Duration:
10:35

Azerbaijani subtitles

Revisions Compare revisions

Our website uses cookies for analysis purposes.