Dan Ariely bàn về đoạn mã đạo đức bị lỗi của con người

Nhà kinh tế học hành vi Dan Ariely nghiên cứu các lỗi trong đoạn mã phẩm chất đạo đức của chúng ta: lý do tiềm ẩn khiến chúng ta nghĩ sẽ chẳng sao nếu gian lận hoặc trộm đồ ( thỉnh thoảng trong 1 số trường hợp). Các nghiên cứu khéo léo giúp làm rõ ý tưởng của ông về việc chúng ta cư xử vô lý - và có thể bị ảnh hưởng theo những cách chúng ta không hiểu hết.

Hôm nay, tôi muốn nói 1 chút về

tính phi lý có thể lường trước được

Niềm đam mê của tôi về lĩnh vực này

bắt đầu cách đây nhiều năm trong bệnh viện.

Khi ấy tôi bị bỏng nặng.

Nếu chẳng may bạn phải dành nhiều thời gian ở bệnh viện,

bạn sẽ bắt gặp nhiều dạng phi lý

Một điều đặc biệt gây khó khăn cho tôi tại khoa điều trị bỏng

là quá trình các y tá tháo băng cho tôi.

Bây giờ, bạn phải tháo băng y tế tại 1 số vị trí,

bạn phải cẩn thận xem xét đâu là cách làm đúng

Cách 1: bóc nó ra nhanh - thời gian ngắn nhưng phải khá mạnh tay

hoặc cách 2: bạn tháo băng từ từ--

mất khá nhiều thời gian- nhưng từng giây qua đi bớt đau đớn hơn--

Vậy cách nào là đúng?

Các y tá trong khoa tôi nằm cho rằng phương pháp đúng nhất là

cách 1, họ giữ 1 đầu và bắt đầu bóc

và giữ 1 đầu rồi bóc.

Vì tôi bị bỏng 70% cơ thể nên mất khoảng 1 tiếng tháo băng.

Như bạn có thể tưởng tượng

tôi căm ghét cái khoảnh khắc bóc toạc với 1 sức mạnh kinh hồn.

Và tôi sẽ cố gắng lý sự với họ

"Tại sao chúng ta không thử cách khác?"

"Tại sao chúng ta không làm lâu hơn 1 chút

2 tiếng thay vì 1 tiếng, và nhẹ tay hơn?"

Và các y tá nói với tôi 2 điều.

Họ nói rằng mẫu bệnh nhân đúng mực là

những người tin tưởng vào các y tá luôn thao tác đúng để giảm đau tối đa

và họ cũng nói rằng bệnh nhân không nên

gợi ý hay can thiệp, hoặc...

Đây không phải bằng chữ Hebrew

Nó bằng mọi thứ ngôn ngữ tôi từng biết

Và, bạn biết đấy, không có nhiều nhiều thứ tôi có thể làm

và họ tiếp tục làm công việc của mình.

Và khoảng 3 năm sau, khi tôi ra viện,

tôi đã bắt đầu học đại học

Và 1 trong số các bài học thú vị nhất tôi đã học

là phương pháp thử nghiệm

nghĩa là nếu bạn nghi vấn điều gì, bạn có thể tạo 1 bản mô phỏng nghi vấn

một cách trừu tượng, bạn có thể cố gắng kiểm tra nghi vấn,

có thể học được chút gì về thế giới.

Đó là những gì tôi đã làm.

Tôi vẫn rất quan tâm

đến câu hỏi làm cách nào để tháo băng y tế cho bệnh nhân bỏng.

Ban đầu tôi không có nhiều tiền,

vì thế tôi đã đến cửa hàng kim khí và mua 1 cái bàn kẹp thợ mộc.

Sau đó tôi mang mọi người tới phòng thí nhiệm, đặt ngón tay họ vào đó,

và tôi kẹp họ 1 chút.

(Tiếng cười)

Và tôi kẹp trong 1 khoảng thời gian dài và ngắn,

cơn đau lúc tăng lúc giảm,

có lúc nghỉ ngơi và có lúc không- tất cả các mức độ đau đớn.

Sau khi thôi không làm đau mọi người nữa, tôi sẽ hỏi họ

Bạn có đau không? Đau như thế nào?

Hoặc nếu được chọn giữa 2 kiểu đau cuối,

bạn sẽ chọn cái nào?

(Tiếng cười)

Tôi tiếp tục làm thí nghiệm này 1 thời gian

(Tiếng cười)

Và sau đó, giống các đề tài nghiên cứu hay khác, tôi nhận thêm nguồn tài trợ.

Tôi thử nghiệm dùng âm thanh và shock điện

thậm chí tôi có cả bộ quần áo gây đau khiến mọi người thấy đau hơn.

Nhưng khi kết thúc dự án,

cái tôi rút ra được là các y tá đã sai.

Đây là những con người tuyệt vời với sự chuẩn bị tốt

nhiều kinh nghiệm, tuy nhiên

họ luôn không lường trước hết được sự đau đớn.

Hóa ra là vì chúng ta không mã hóa thời lượng

theo cách mã hóa cường độ,

Lẽ ra tôi sẽ bớt đau nếu thời gian chịu đựng kéo dài hơn

và độ mạnh thấp hơn

Hóa ra chúng ta nên bắt đầu với vùng mặt

là vùng đau đớn hơn, rồi chuyển đến chân

tạo 1 xu hướng cải thiện theo thời gian--

như thế sẽ đỡ đau hơn.

Và cũng hóa ra họ nên

cho tôi nghỉ vào giữa quá trình để hồi phục khỏi cơn đau.

Tất cả những điều này đều rất hữu ích

nhưng các y tá của tôi lại chẳng biết gì.

Từ điểm này, tôi bắt đầu suy nghĩ

liệu các y tá đó là nhũng người duy nhất trên thế giới này làm mọi việc tồi tệ hơn

vì 1 quyết định này, hay đây là trường hợp phổ biến?

Và hóa ra đó là tình trạng chung thôi.

Chúng ta mắc rất nhiều lỗi.

Và tôi muốn nói về 1 ví dụ điển hình của sự phi lý

Tôi muốn nói về hành vi gian lận.

Lý do tôi chọn gian lận là vì nó rất thú vị

và vì nó sẽ cho chúng ta biết điều gì đó

về tình tình của thị trường chứng khoán chúng ta tham gia.

Tôi bắt đầu quan tâm đến sự gian lận

khi vụ tai tiếng Enron đến và thình lình bùng nổ,

và tôi bắt đầu nghĩ chuyện gì đang xảy ra ở đây.

Liệu đây chỉ là trường hợp

con sâu bỏ rầu nồi canh

hay chúng ta đang nói về 1 bệnh dịch

mà nhiều người đều có thể hành xử theo cách này?

Vì vậy, như chúng tôi vẫn thường làm, tôi quyết định làm 1 thí nghiệm đơn giản.

Nó như thế này...

Nếu bạn tham gia thí nghiệm, tôi sẽ đưa cho bạn 1 tờ giấy

với 20 phép tính đơn giản mà ai cũng có thể làm được

nhưng tôi sẽ không cho bạn đủ thời gian.

Sau 5 phút, tôi sẽ nói

" Đưa tôi tờ giấy, tôi sẽ trả bạn $1 cho 1 câu hỏi"

Tôi phải trả 4 $ cho công việc của họ

vì trung bình mỗi người giải được 4 phép tính.

Với những người khác, tôi tạo cơ hội cho họ gian lận.

Tôi đưa đề bài cho họ.

Sau 5 phút , tôi nói

" Bạn hãy xé tờ giấy đó đi.

Nhét các mảnh vụn vào túi quần hoặc ba lô,

và nói cho tôi biết bạn trả lời đúng bao nhiêu câu hỏi."

Mọi người bây giờ trung bình "trả lời đúng" 7 câu.

Bây giờ, việc đó không phải như thể có 1 vài con sâu--

nghĩa là 1 vài người gian lận nhiều.

Mà những gì chúng tôi quan sát được là rất nhiều người gian lận 1 chút.

Xét trên lý thuyết kinh tế,

gian lận là sự phân tích lợi nhuận rất đơn giản.

Vậy, có bao nhiêu khả năng bị bắt quả tang?

Tôi sẽ kiếm được bao nhiêu nếu gian lận?

tôi sẽ bị phạt bao nhiêu tiền nếu bị phát hiện?

Và bạn cân nhắc những lựa chọn đó--

bạn đang phân tích lợi nhuận 1 cách đơn giản,

và bạn quyết định liệu nó có xứng đáng để phạm tội hay không.

Chúng tôi cố gắng kiểm tra điều này

Với 1 số người, chúng tôi thay đổi số tiền họ có thể kiếm được

số tiền họ có thể lấy trộm

chúng tôi trả họ 10 cent cho 1 câu trả lời đúng, 50 cent,

$1, $5, $10 cho 1 câu trả lời đúng.

Bạn sẽ nghĩ rằng khi số tiền trên bàn tăng lên

mọi người sẽ gian lận nhiều hơn, nhưng thực tế không phải vậy

Có nhiều người gian lận bằng cách ăn gian 1 chút.

Thế còn về khả năng bị phát hiện?

Một số người xé đôi tờ giấy

vì thế bằng chứng vẫn còn.

Một số xé toàn bộ tờ giấy.

Một số xé tất cả , đi ra khỏi phòng,

lấy tiền từ hộp đựng hơn 100$

Bạn sẽ nghĩ rằng khi khả năng bị phát hiện giảm xuống

mọi người sẽ gian lận nhiều hơn, nhưng 1 lần nữa , đây không phải trường hợp đó.

1 lần nữa, nhiều người gian lận 1 chút

và họ thiếu nhạy cảm với các ưu đãi kinh tế đó.

Do vậy chúng ta nói " Nếu mọi người không nhạy cảm

với các giải thích về lý thuyết phù hợp kinh tế, với các lực đó

chuyện gì sẽ tiếp tục xảy ra?"

Và chúng tôi nghĩ có thể có 2 lực đang diễn ra

một mặt, chúng ta luôn muốn tự soi bản thân trong gương

và cảm giác tốt về bản thân, do vậy chúng ta không muốn gian lận

Mặt khác, chúng ta có thể gian lận 1 chút

và vẫn cảm thấy tốt đẹp về bản thân

Vậy , có thể vấn đề ở đây là

1 mức độ gian lận chúng ta không thể vượt qua

nhưng chúng ta vẫn có lợi từ việc gian lận ở mức độ thấp

miễn là nó không làm thay đổi ấn tượng của chúng ta về chính bản thân mình.

Chúng ta gọi đó là yếu tố gian lận cá nhân.

Vậy, làm thế nào để kiểm tra yếu tố gian lận cá nhân?

Ban đầu chúng tôi nói, chúng tôi có thể làm gì để giảm yếu tố này?

Chúng tôi mang mọi người đến phòng thí nghiệm và nói

" Hôm nay chúng tôi có 2 nhiệm vụ cho các bạn

Đầu tiên, chúng tôi yêu cầu 1 nửa số người tham gia

hồi tưởng 10 cuốn sách họ đã đọc ở cấp 3

hoặc nhớ lại 10 Điều Răn của Chúa

và sau đó chúng tôi tạo cơ hội cho họ gian lận

Kết quả là những người cố gắng nhớ lại 10 Điều Răn của Chúa

-và trong mẫu của chúng tôi, không ai nhớ hết cả 10 Điều Răn

nhưng những người cố gắng nhớ 10 Điều Răn

được tạo cơ hội để gian lận, lại không gian lận chút nào.

Họ không phải những người nặng tín ngưỡng hơn

những người nhớ được nhiều điều răn hơn thì gian lận ít hơn

và những người ít tôn giáo

là những người không thể nhớ được hầu hết bất kỳ điều răn nào

thì gian lận nhiều hơn.

Khoảnh khắc mọi người nghĩ về việc cố gắng nhớ lại 10 Điều Răn

họ đã thôi gian lận

Thực tế, thậm chí khi chúng tôi yêu cầu những người tự cho là theo thuyết vô thần

thề trên Kinh Thánh và chúng tôi cho họ cơ hội để gian lận

nhưng họ không gian lận chút nào.

10 Điều Răn rất khó

để đưa vào hệ thống giáo dục, vì thế chúng tôi nói

"Tại sao chúng ta không yêu cầu mọi người ký mật mã danh dự?"

Sau đó, chúng tôi đã yêu cầu mọi người làm như thế

"Tôi hiểu rằng cuộc điều tra ngắn này nằm dưới Mã Danh Dự MIT"

Sau đó họ xé nó đi. Không có bất kỳ gian lận nào

Và thú vị ở chỗ

MIT không có bất kỳ mã danh dự nào.

(Tiếng cười)

Vậy, tất cả điều trên là về việc giảm yếu tố gian lận cá nhân

Thế còn về tăng yếu tố gian lận?

Thí nhiệm đầu tiên- tôi đi xung quanh MIT

và đặt 6 hộp Coke vào tủ lạnh

loại tủ lạnh thông thường cho sinh viên chưa tốt nghiệp

Và tôi quay lại để đo cái mà chúng tôi gọi

là nửa cuộc đời của Coke- nó tồn tại được bao lâu trong tủ lạnh?

Như bạn có thể đoán nó không "sống" được lâu. Mọi người đã uống chúng.

Ngược lại, tôi đặt $6 vào đĩa

và bỏ các đĩa đó trong cùng cái tủ lạnh đó

Không đồng đô la nào bị mất cả

Đây không phải là 1 thí nghiệm khoa học xã hội tốt

nên để làm tốt hơn, tôi đã làm 1 thí nhiệm y như

tôi đã mô tả cho các bạn lúc trước

1/3 người tham gia nhận tờ giấy chúng tôi phát, họ trả lại cho chúng tôi

1/3 người nhận giấy, họ xé nó đi

và nói với chúng tôi

" tôi giải được X phép tính. Hãy đưa cho tôi X đô la."

1/3 người tham gia, sau khi xé giấy

họ nói với chúng tôi

" Tôi giải được X phép tính. Hãy đưa cho tôi X phiếu đổi tiền."

Chúng tôi không trả họ bằng đô la mà bằng 1 thứ khác

Sau đó họ thấy thứ đó, đi 12 ft đến nơi

đổi nó lấy một ít tiền mặt.

Hãy nghĩ tới trực giác sau:

Bạn sẽ thấy tồi tệ ra sao nếu lấy cái bút chì ở cơ quan về nhà

so với cảm giác

lấy 10 cent từ hộp tiền lẻ

những điều này tạo cảm giác rất khác nhau

Liệu được trả bằng tiền mặt

hay bằng phiếu đổi tiền có tạo nên sự khác biệt?

Các đối tượng nghiên cứu nhân đôi sự gian lận của họ.

Tôi sẽ nói với bạn điều tôi nghĩ

về điều này và về thị trường chứng khoán trong 1 phút tới

Nhưng điiều này không giải quyết vấn đề lớn giữa tôi và Enron

vì trong Enron có 1 yếu tố xã hội

Mọi người thấy cách cư xử của nhau

Thực tế thì hàng ngày chúng ta xem tin tức

thấy các ví dụ gian lận của mọi người

Điều này gây ra cái gì cho chúng ta?

Chúng tôi làm 1 thí nghiệm khác

Chúng tôi có 1 nhóm lớn các sinh viên tham gia thí nghiệm

và chúng tôi đã trả trước cho họ

Vì vậy mỗi người đều có 1 phong bao tiền cho cuộc thí nghiệm

chúng tôi nói với họ rằng đến lúc cuối, chúng tôi yêu cầu họ

trả lại số tiền họ không làm ra. Có được không?

Điều tương tự xảy ra.

Khi chúng tôi tạo cơ hội cho họ gian lận, họ gian lận

chỉ 1 chút, nhưng tất cả đều như vậy.

Nhưng trong thí nghiệm này, chúng tôi đã thuê 1 sinh viên điện ảnh

Sinh viên này đứng lên sau 30 giây và nói,

"Tôi đã giải xong mọi thứ. Bây giờ tôi phải làm gì nữa?"

và người điều hành nói,"Nếu bạn làm xong mọi việc thì về nhà được rồi."

Nhiệm vụ hoàn thành như thế đấy.

Chúng tôi có 1 sinh viên - 1 sinh viên diễn xuất

là 1 phần trong nhóm.

Không ai biết đó là 1 diễn viên

Và họ gian lận rõ ràng và nghiêm trọng

Chuyện gì sẽ diễn ra với những sinh viên còn lại trong nhóm?

Họ sẽ gian lận ít hơn, hay nhiều hơn?

Đây là những gì đã diễn ra.

Kết quả là nó phụ thuộc vào loại áo nào họ đang mặc

Đây là nó.

Chúng tôi đã cho thử nghiệm cái này tại Carnegie Mellon và Pittsburgh

Tại Pittsburgh có 2 trường đại học lớn

Carnegie Mellon và đại học Pittsburgh

Tất cả đối tượng tham gia thí nghiệm

là sinh viên ở Carnegie Mellon

Khi người diễn viên đứng lên ( là sinh viên của Carnegie Mellon)

anh thực sự là sinh viên của Carnegie Mellon

nhưng anh ta thuộc nhóm của họ, và gian lận tăng lên

Nhưng khi anh ta mặc 1 cái áo của đại học Pittsburgh

gian lận giảm xuống

(Tiếng cười)

Điều này rất quan trọng, vì hãy nhớ

khi người sinh viên đó đứng lên,

mọi người thấy rõ họ có thể an toàn với gian lận

vì người điều hành nói

"Bạn đã hoàn thành công việc.Về nhà được rồi" và họ đã ra về với 1 số tiền

Vì thế không có nhiều khả năng bị phát hiện

Nó liên quan đến các quy tắc của gian lận

Nếu ai đó từ nhóm chúng tôi gian lận và chúng tôi thấy rõ là họ gian lận

chúng tôi thấy với tư cách 1 nhóm, sẽ là phù hợp hơn để hành xử theo cách đó

Nhưng nếu ai đó từ 1 nhóm khác, những người tồi tệ đó

Ý tôi là không phải tồi tệ theo cách--

nhưng ai đó từ 1 trường khác, 1 nhóm khác

mà chúng tôi không muốn hợp tác cùng

1 cách đột ngột, ý thức của mọi người về tính trung thực tăng lên

1 chút giống như thí nghiệm 10 Điều Răn của Chúa

và mọi người thậm chí gian lận ít hơn.

Vậy, chúng tôi đã học được gì từ thí nghiệm này?

Chúng tôi rút ra rằng nhiều người có thể gian lận

Họ gian lận chỉ 1 chút thôi

Khi chúng tôi gợi cho họ về phẩm chất đạo đức, họ gian lận ít đi

Khi chúng tôi tạo 1 khoảng cách lớn hơn khỏi gian lận

khỏi tiền bạc, họ gian lận nhiều hơn.

Và khi chúng tôi thấy hành vi gian lận quanh chúng tôi

đặc biệt nếu nó là 1 phần trong cùng nhóm ấy, gian lận tăng lên

Bây giờ, nếu chúng ta nghĩ đến thị trường chứng khoán

nghĩ đến những gì đang diễn ra

Chuyện gì sẽ xảy ra trong 1 tình huống khi bạn tạo ra cái gì đó

nơi mà bạn trả mọi người nhiều tiền

để thấy hiện thực theo 1 cách méo mó 1 chút?

Liệu họ không thể nhìn thấy điều đó theo cách này?

Tất nhiên họ có thể

Chuyện gì sẽ xay ra khi bạn làm những việc khác

như là tách rời mọi thứ khỏi tiền?

Bạn gọi đó là chứng khoán, hay các quyền chọn chứng khoán, các chứng khoán phái sinh,

chứng khoán nợ.

Có thể nào với những thứ xa xôi như thế

không phải là phiếu đổi tiền trong 1 giây,

nó là thứ mà nhiều bước được tách khỏi tiền bạc

trong 1 khoảng thời gian dài hơn- mọi người sẽ gian lận nhiều hơn?

Và điều gì sẽ xảy ra với môi trường xã hội

khi mọi người thấy những người khác cư xử như vậy xung quanh mình?

Tôi cho rằng tất cả các lực tác động đó hoạt động theo 1 cách xấu

trên thị trường chứng khoán

Khái quát hơn, tôi muốn nói với bạn về

kinh tế học ứng xử.

Chúng ta trong cuộc đời có nhiều trực giác

và vấn đề là nhiều trực giác đó là sai

Câu hỏi đặt ra là, chúng ta sẽ kiểm tra những trực giác đó chứ?

Chúng ta có thể nghĩ đến làm thế nào để kiểm tra trực giác này

trong cuộc sống cá nhân mình, trong cuộc sống kinh doanh của chúng ta

và nhất là khi nó liên quan đến chính sách,

khi chúng ta nghĩ đến những thứ như Không Đứa Trẻ Nào Bị Bỏ Lại

khi bạn xây dựng những thị trường chứng khoán mới, khi bạn xây dựng các chính sách khác

thuế, chăm sóc sức khỏe, ...

Và khó khăn trong việc kiểm tra trực giác

là bài học lớn cho tôi

khi tôi trở lại gặp các y tá và nói chuyện với họ.

Tôi trở lại để nói với họ

những gì tôi khám phá ra về việc tháo băng y tế

Và tôi học được 2 điều thú vị sau

Một là cô y tá yêu thích của tôi,Ettie,

đã nói với tôi rằng tôi không cân nhắc nỗi đau của cô

Cô nói," Dĩ nhiên, cháu biết đấy, cháu đã rất đau đớn.

Nhưng hãy nghĩ đến cô như 1 y tá

tháo băng y tế cho 1 người cô yêu quý

và phải làm thế liên tục trong 1 thời gian dài

Gây ra đau đơn như thế cũng làm cô rất buồn."

Và cô ấy nói, có thể đó là 1 phần lý do gây khó khăn cho cô.

Nhưng điều thực sự thú vị là vì cô ấy nói,

"Cô không nghĩ trực giác của cháu đã đúng

Cô cảm thấy trực giác của cô là đúng."

Nếu bạn nghĩ đến tất cả trực giác của mình,

rất khó để tin trực giác của mình là sai.

Và cô ấy nói, " Giả sử trực giác của cô là đúng..."-

cô ấy nghĩ trực giác của mình đúng

rất khó cho cô ấy chấp nhận làm 1 thí nghiệm khó

để thử và kiểm tra liệu cô ấy có sai không.

Nhưng thực ra, đây là tình huống chúng ta luôn rơi vào

Chúng ta có những trực giác rất mạnh về mọi việc

về khả năng của riêng chúng ta, về nền kình tế hoạt động ra sao

hay chúng ta nên trả lương cho các giáo viên như thế nào

Nhưng trừ phi chúng ta bắt đầu thử nghiệm các trực giác đó

nếu không chúng ta sẽ không cải thiện tốt hơn.

Và hãy nghĩ đến cuộc sống của tôi lẽ ra sẽ tốt hơn đến mức nào

nếu các y tá đó sẵn sàng kiểm tra trực giác của họ

và mọi thứ lẽ ra sẽ tốt hơn thế nào

nếu chúng ta bắt tay vào làm thí nghiệm có hệ thống về trực giác của mình

Cảm ơn các bạn rất nhiều