Volkanları püskürten nedir? - Steven Anderson

Tüm dersi görüntüleyin: https://ed.ted.com/lessons/what-makes-volcanoes-erupt-steven-anderson

Şubat 1942'de Meksikalı çiftçi Dionisio Pulido mısır tarlasında gök
gürültüsü sesi duyduğunu zannetti. Ancak ses gökten gelmiyordu. Kaynak, gaz çıkaran ve kayaları püskürten büyük ve tüten bir çatlaktı ve Paricutin yanardağı olarak bilinirdi. Bunun gibi yeni volkanlar nereden geliyor ve tahmin edilemez püskürmeleri tetikleyen nedir? Steven Anderson araştırıyor.

Ders: Steven Anderson, yöneten: Cabong Studios.

Şubat 1942'de Meksikalı
çiftçi Dionisio Pulido

mısır tarlasında gök gürültüsü
sesi duyduğunu zannetti.

Ancak ses gökten gelmiyordu.

Kaynak, gaz çıkaran ve kayaları
püskürten büyük ve tüten bir çatlaktı.

Bu çatlak Paricutin
yanardağı olarak bilinir

ve önümüzdeki 9 yıl boyunca lavı
ve külü 200 kilometrekareyi kaplayacak.

Ama bu yeni yanardağ nereden geldi

ve öngörülemeyen püskürmeyi ne tetikledi?

Herhangi bir volkanın
hikâyesi magma ile başlar.

Çoğu zaman bu erimiş kaya formu, okyanus
suyunun Dünya'nın mantosuna girebildiği

ve katmanın erime noktasını
düşürdüğü alanlarda oluşur.

Ortaya çıkan magma, üç jeolojik
faktörün hassas dengesi sayesinde

genellikle Dünya yüzeyinin altında kalır.

Birincisi litostatik basınçtır.

Bu, yeryüzü kabuğunun magmanın
altına yaptığı baskının ağırlığıdır.

Magma, ikinci faktör olan
magmastatik basıncı geri iter.

Bu güçler arasındaki savaş
üçüncü faktörü gerginleştirir:

Yer kabuğunun kayaç gücü.

Genellikle kayaç, magmayı
yerinde tutacak kadar

güçlü ve ağırdır.

Ancak bu dengeden kurtulduğunda
sonuçları patlayıcı olabilir.

Bir patlamanın en yaygın
nedenlerinden birisi,

magmastatik basınçtaki bir artıştır.

Magma, çoğu erimiş kayada çözünen

çeşitli elementler ve bileşikler içerir.

Yeterince yüksek konsantrasyonlarda

su veya sülfür gibi
bileşikler artık çözünmez,

bunun yerine yüksek basınçlı
gaz kabarcıkları oluşturur.

Bu kabarcıklar yüzeye ulaştığında

bir atış gücüyle birlikte patlayabilirler.

Milyonlarca kabarcık
aynı anda patladığında

volkanik küllerini
stratosfere gönderebilirler.

Ama patlamadan önce

sallanmış bir sodadaki karbondioksit
kabarcıkları gibi hareket ederler.

Onların varlığı magmanın
yoğunluğunu azaltır

ve kabuğun içinden yukarıya doğru
kaldırma kuvvetini arttırır.

Birçok jeolog, bu sürecin

Meksika'daki Paricutin patlamasının
sebebi olduğuna inanıyor.

Bu hareketli kabarcıkların
bilinen iki doğal nedeni vardır.

Bazen yer altında daha
derinlerdeki yeni magma

fazladan gazlı bileşikleri
karışık hale getirir.

Ancak magma soğumaya başladığında
kabarcıklar da şekillenebilir.

Erimiş haldeki magma, çözünmüş gazların
ve erimiş minerallerin birer karışımıdır.

Erimiş kaya sertleştikçe bu minerallerin
bazıları kristallere dönüşür.

Bu işlem çözünmüş gazların çoğunu içermez,

bu da patlayıcı kabarcıklar
oluşturan bileşiklerin

daha yüksek bir
konsantrasyonu ile sonuçlanır.

Tüm patlamalar, artan magmastatik
basınçtan kaynaklanmaz,

bazen yukarıdaki kayanın ağırlığı
tehlikeli bir şekilde düşük olabilir.

Heyelanlar bir magma odasının üzerindeki
büyük miktarlardaki kayayı kaldırabilir,

litostatik basıncı düşürebilir
ve bir püskürmeyi anında tetikleyebilir.

Bu işlem “tahliye” olarak bilinir

ve 1980'de St. Helens Dağı'nın
ani püskürmesi dahil olmak üzere

çok sayıda patlamanın sorumlusudur.

Ancak erozyon veya eriyen
buzullar nedeniyle

tahliye daha uzun
sürede de gerçekleşebilir.

Oysa birçok jeolog, iklim değişikliğinin
neden olduğu buzul erimesinin

volkanik faaliyeti
artırabileceğinden endişe duyuyor.

Son olarak, kaya tabakası alttaki
magmayı tutacak kadar güçlü olmadığında

püskürmeler meydana gelebilir.

Asidik gazlar ve magmadan kaçan ısı,

sert taşı yavaş yavaş
yumuşak kil haline getirerek

kayayı hidrotermal alterasyon adı verilen
bir süreç yoluyla aşındırır.

Kaya tabakası tektonik
faaliyet ile de zayıflatılabilir.

Depremler, magmanın yüzeye çıkmasına
yol açan yarıklar oluşturabilir

ve kıtasal plakalar
birbirinden uzaklaştıkça

Dünya'nın yer kabuğu
ince bir şekilde gerilebilir.

Ne yazık ki püskürmeye neyin
sebep olduğunu bilmek,

onları tahmin etmeyi kolaylaştırmaz.

Bilim insanları Dünya
kabuğunun gücünü ve ağırlığını

kabaca belirleyebilirken

magma odalarının derinliği ve ısısı

magmastatik basınçtaki ölçüm
değişikliklerini çok zorlaştırır.

Fakat yanardağ uzmanları
bu kayalık araziyi fethetmek için

sürekli yeni teknolojiler araştırıyorlar.

Termal görüntülemedeki ilerlemeler,

bilim insanlarının, yeraltı sıcak
noktalarını tespit etmelerini sağlamıştır.

Spektrometreler, magmadan kaçan
gazları analiz edebilir.

Lazerler yükselen magmanın, volkanın şekli
üzerindeki etkisini tamamen izleyebilir.

Umarız bu araçlar bu uçucu volkan
ağızlarını ve patlamalı püskürmeleri

daha iyi anlamamıza yardımcı olacaktır.