Dan Ariely fjallar um villur í siðferðis-kóðanum okkar

Atferlishagfræðingurinn Dan Ariely rannsakar villur í siðferðisgildum okkar: földu ástæðurnar á bakvið það af hverju okkur finnst í lagi að svindla eða stela (stundum). Hann notast við snjallar rannsóknir til þess að færa rök fyrir því að við séum fyrirsjáanlega órökræn - að hægt sé að hafa áhrif á okkur á vegu sem okkur gæti ekki órað fyrir.

Mig langar til þess að ræða við ykkur

um fyrirsjáanlega rökleysu.

Áhugi minn á órökrænni hegðun byrjaði

fyrir mörgum árum á sjúkrahúsi.

Ég brenndist mjög illa.

Ef þú eyðir miklum tíma á sjúkrahúsi,

þá sérðu margar tegundir af órökrænu.

Sú sem angraði mig hvað mest á
brunadeildinni var aðferðin

sem hjúkrunarfræðingarnir notuðu við
að fjarlægja af mér sárabindin.

Þið hljótið öll að hafa
tekið af ykkur plástur,

og þið hljótið að hafa velt því
fyrir ykkur hver sé besta leiðin.

Rífið þið hann fljótt af -- stuttur
tími en mikill sársauki --

eða tekurðu plásturinn hægt af --

það tekur langan tíma, en hver
sekúnda er ekki jafn sársaukafull --

hvor þessara aðferða er betri?

Hjúkrunarfræðingarnir á deildinni
minni héldu að rétta aðferðin væri að

rífa hann snöggt af, svo þau
tóku í sárabindið og kipptu,

og tóku í næsta og kipptu.

Þar sem um 70 prósent líkamans voru
brunnin þá tók ferlið u.þ.b. klukkutíma.

Eins og þið getið ímyndað ykkur,

þá hataði ég augnablikið
innilega þegar kippt var.

Ég reyndi að rökræða við þær og sagði:

"Getum við ekki prófað eitthvað annað?

Tökum okkur aðeins lengri tíma --

jafnvel tvo klukkutíma í stað eins
-- og þá verður sársaukinn minni?"

Hjúkrunarfræðingarnir sögðu mér tvennt.

Þau sögðu mér að þau höfðu
rétt líkan af sjúklingnum --

að þær vissu hvað væri best að gera
til þess að lágmarka sársaukann --

og þær sögðu mér einnig að
orðið sjúklingur þýðir ekki

að hann eigi að koma með tillögur
eða skipta sér af, eða...

Þetta er ekki bara í hebresku sjáið til,

þetta er í öllum málum sem
ég hef kynnst hingað til.

Sjáið til, það er ekki mikið -- það
var ekki mikið sem ég gat gert,

svo þau héldu áfram fyrri iðju.

Svo, um þremur árum seinna,
þegar ég yfirgaf spítalann,

þá byrjaði ég í háskóla.

Ein athyglisverðasta lexían sem ég lærði

var að það er aðferðafræði við tilraunir

sem er þannig að ef þú hefur
spurningu þá geturðu búið til

almennari útgáfu af henni, og þú
getur rannsakað þá spurningu,

og jafnvel lært eitthvað
um heiminn í leiðinni.

Þetta varð það sem ég gerði.

Ég var enn mjög áhugasamur

um það hvernig maður tekur
sárabindi af brunasjúklingum.

Upphaflega byrjaði ég
ekki með mikinn pening,

svo ég fór út í verkfærabúð
og keypti mér þvingu.

Ég fékk fólk inn á rannsóknarstofuna og
fékk það til að setja puttann þvinguna

og kramdi hann bara pínulítið.

(Hlátur)

Og ég kramdi hann í
langan og stuttan tíma,

og sársaukinn jókst og minnkaði,

með hléum og án - allskonar
tegundir af sársauka.

Eftir að ég hafði meitt fólk
smávegis þá spurði ég það,

hversu vont var þetta? Eða,
hversu vont var þetta?

Eða, ef þú þyrftir að velja
á milli þessara tveggja,

hvort myndirðu velja?

(Hlátur)

Ég hélt þessu áfram í svolítinn tíma.

(Hlátur)

Síðan, eins og öll verðug vísindaverkefni,
þá fékk ég meira fjármagn.

Ég prófaði hljóð, og raflost.

Ég var jafnvel með sársaukabúning til
þess að geta aukið sársaukann til muna.

En við enda verkefnisins,
þá komst ég að því

að hjúkrunarfræðingarnir
höfðu rangt fyrir sér.

Hér var frábært fólk sem meinti vel,

og með mikla reynslu, en samt sem áður

höfðu þau rangt fyrir sér,
fyrirsjáanlega, og alltaf.

Það reyndist vera vegna
þess að við túlkum tíma

á annann hátt en magn sársauka,

hefði ég upplifað minni sársauka
ef við hefðum verið lengur að

og með minni sársauka.

Það kom í ljós að það hefði verið
betra að byrja á andlitinu,

sem var lang sársaukafyllst, og
vinna sig svo að fótleggjunum,

þannig að þetta færi batnandi --

sem hefði einnig gert þetta bærilegra.

Það kemur líka í ljós
að það hefði verið gott

að gera hlé inn á milli til
þess að ég geti jafnað mig.

Allt þetta hefði verið mjög til bóta,

en hjúkrunarfræðingarnir
gátu ekki ímyndað sér það.

Á þessum tímapunkti fór ég að hugsa,

eru hjúkrunarfræðingarnir þeir
einu sem hafa rangt fyrir sér

um þennan hlut, eða
er þetta almennt svona?

Þetta reynist almennt vera svona --

við gerum mikið af mistökum.

Mig langar til þess að gefa ykkur
eitt dæmi um svona órökrænu,

og mig langar að tala við ykkur um svindl.

Og ástæðan fyrir því að ég valdi
svindl er að það er áhugavert,

en einnig segir það okkur
eitthvað, held ég,

um ástandið á hlutabréfamörkuðum.

Ég fékk fyrst áhuga á svindli þegar

Enron kom til umfjöllunar
og hrundi svo allt í einu,

og ég fór að velta því fyrir
mér hvað væri að gerast hérna.

Er þetta dæmi um

nokkur skemmd epli sem voru
fær um að valda þessu hruni,

eða erum við að tala um landlægt ástand,

þar sem mikið af fólki er fært
um að haga sér á þennann hátt?

Eins og vanalega, þá ákvað
ég að gera smá tilraun.

Og svona var hún.

Ef þú værir í tilrauninni þá myndi
ég láta þig hafa blaðsnefil

með 20 einföldum stærðfræðidæmum
sem allir geta leyst,

en ég myndi ekki gefa þér nægan tíma.

Að fimm mínútum liðnum myndi ég segja:

"Réttu mér blaðið og ég skal borga þér
einn dollara fyrir hverja spurningu."

Fólk gerði þetta. Ég borgaði fjóra
dollara fyrir vinnuna þeirra -

fólk leysti að meðaltali fjögur vandamál.

Ég reyndi að fá annað
fólk til þess að svindla.

Ég myndi rétta þeim blaðið.

Þegar fimm mínútur væru
liðnar þá myndi ég segja:

"Vinsamlega tætið blaðið.

Setjið miðana í vasann eða bakpokann,

og segið mér hvað þið svöruðuð
mörgum spurningum rétt."

Fólk leysti núna að
meðaltali sjö spurningar.

Það var ekki eins og það
voru nokkur skemmd epli -

fáir sem svindluðu mikið.

Heldur sáum við mikið af
fólki sem svindlaði lítið.

Nú, samkvæmt kenningum hagfræðinnar,

þá er svindl einföld kostnaðargreining.

Maður spyr: "Hverjar eru
líkurnar á því að vera gripinn?

Hversu mikið get ég hagnast af svindlinu?

Og hver er refsingin ef ég verð gripinn?"

Svo vegur maður valkostina -

maður framkvæmir einfalda
kostnaðargreiningu

og ákveður sig svo hvort að
glæpurinn borgar sig eða ekki.

Svo við reyndum að prófa þetta.

Fyrir suma þá breyttum við því
hversu mikið þau gátu svindlað -

hversu miklum peningum

þau gætu stolið. Við borguðum þeim 10
sent fyrir hverja spurningu, 50 sent,

dollara, fimm dollara, 10 dollara
á hverja rétta spurningu.

Maður myndi búast við því að þegar
það væru meiri peningar í spilinu,

að fólk myndi svindla meira,
en það reyndist ekki vera raunin.

Það voru margir sem svindluðu
með því að stela bara litlu.

Hvað með líkindin á því að verða gripinn?

Sumir tættu aðeins hluta af blaðinu,

og þ.a.l. mikið af sönnunargögnum.

Sumir tættu megnið af blaðinu.

Sumir tættu alltsaman,
fóru út úr herberginu,

og borguðu sjálfum sér úr skál
sem hafði yfir 100 dollara í.

Maður myndi ætla að þegar líkindin á
því að verða gripinn myndi lækka,

þá myndi fólk svindla meira, en enn
og aftur, þá var það ekki raunin.

Aftur var mikið af fólki sem
svindlaði, en aðeins lítið,

og þau voru ónæm fyrir þessum
efnahagslegu hvötum. Svo við sögðum:

"Ef fólk er ekki

næmt fyrir þessum útskýringum rökrænu
hagfræðikenningarinnar, fyrir þessum kröftum,

hvað gæti þá verið á seiði?"

Og okkur grunaði að það gætu
verið tveir kraftar að verki.

Annarsvegar viljum við geta
horft framan í okkur í spegli

og verið ánægð með okkur, svo
við viljum ekki vera að stela.

Hinsvegar þá getum við
svindlað bara pínu lítið

og samt liðið vel með okkur. Það
sem gæti verið að gerast er að

og samt liðið vel með okkur. Það
sem gæti verið að gerast er að

það er ákveðinn þröskuldur sem við viljum

ekki stíga yfir, en við getum
samt svindlað á litlum skala,

svo lengi sem það skaðar
ekki sjálfsmyndina.

Við köllum þetta
hliðrunarbreytu persónunnar.

Nú, hvernig fer maður að því að
prófa hliðrunarbreytu persónunnar?

Við spurðum fyrst hvað væri hægt að
gera til að minnka hliðrunarbilið?

Svo við fengum fólk inn á
rannsóknarstofu og sögðum:

"Við höfum tvö verkefni fyrir ykkur í dag.

Fyrst báðum við fólk

um að rifja upp nöfn 10 bóka
sem þeir lásu í grunnskóla,

eða að rifja upp Boðorðin Tíu,

og svo freistuðum við
þeirra til að svindla.

Það kom í ljós að fólkið sem
reyndi að rifja upp Boðorðin Tíu -

og í okkar hópi var enginn
sem gat munað þau öll -

en þeir sem reyndu að
telja upp Boðorðin Tíu,

þegar þeir fengu tækifæri til að
svindla, þá svindluðu þau alls ekkert.

Það var ekki það að trúaðra fólkið -

þeir sem mundu flest Boðorðanna -

svindluðu minna, og minna trúaða fólkið -

þeir sem mundu næstum ekkert Boðorðanna -

svindluðu meira.

Þegar fólk reyndi að rifja upp
Boðorðin Tíu þá hættu þau að svindla.

Þegar fólk reyndi að rifja upp
Boðorðin Tíu þá hættu þau að svindla.

Staðreyndin er sú, jafnvel
þótt við létum yfirlýsta

guðleysingja sverja við Biblíuna
og gáfum þeim færi á að svindla,

þá svindluðu þeir ekki neitt.

Boðorðin Tíu er eitthvað sem er erfitt að

innleiða inn í menntakerfið,
svo við sögðum:

"Afhverju fáum við ekki fólk til
að undirrita heiðursyfirlýsingu?"

Við fengum fólk til þess að
skrifa undir yfirlýsinguna:

"Ég skil að þessi stutta könnun
fellur undir siðareglur MIT."

Svo tættu þau tættu þau blaðið.
Enginn svindlaði.

Og þetta er sérstaklega áhugavert,

því að MIT hefur engar siðareglur.

(Hlátur)

Þetta var allt til þess
að minnka hliðrunarbilið.

En hvað með að auka hliðrunarbilið?

Í fyrstu tilrauninni þá gekk ég um MIT

og setti kippur af kóladrykk í ísskápana -

þetta voru sameiginlegir
ísskápar fyrir nema.

Svo kom ég aftur til þess að
mæla það sem er tæknilega kallað

helmingunartími kóladrykks - hversu
lengi endist hann í ísskápnum?

Eins og við má búast þá endist
hann ekki lengi. Fólk tekur hann.

Á móti, þá tók ég disk með
sex eins-dollara seðlum

og ég skildi þá eftir í sömu ísskápum.

Aldrei hvarf neinn seðill.

Þetta er samt ekki góð
félagsvísinda tilraun,

og til þess að bæta hana
þá gerði ég sömu tilraun

og ég lýsti hér áðan.

Þriðjungur fólksins sem tók við
blaðinu, skilaði því aftur til okkar.

Þriðjungur fólksins sem
tók við því tætti það,

það kom til okkar og sagði:

"Herra Rannsakandi, ég leysti X vandamál.
Láttu mig hafa X dollara."

Þriðjungur fólksins, þegar það
hafði hafði rifið niður pappírinn,

þá kom það til okkar og sagði:

"Hr. Rannsakandi, ég leysti X vandamál.
Gefðu mér X merki."

Við borguðum þeim ekki í dollurum.
Við borguðum í einhverju öðru.

Þau tóku merkið og gengu
nokkur skref til hliðar,

og skiptu því fyrir dollara.

Hugsaðu um eftirfarandi dæmi.

Hversu illa myndi þér líða með
að stela blýanti úr vinnunni,

samanborið við það hvernig þér liði

við að taka 10 sent úr klinkkrukkunni?

Það er tilfinnanlegur munur
á milli þessara hluta.

Ef bætt yrði við skrefi þannig að
þú fengir ekki peninginn strax

með því að fá platpeninga
skipta einhverju máli?

Okkar viðfangsefni
svindlaði tvöfalt meira.

Ég skal segja ykkur hvað ég held

um þetta og hlutabréfamarkaðinn
eftur smá stund.

En þetta leysti samt ekki vandamálið
sem ég hafi með Enron ennþá,

því að í Enron er einnig
félagslegur þáttur.

Fólk sér hvernig aðrir hegða sér.

Í raun, þá sjáum við þetta
daglega í fréttunum,

við sjáum dæmi um fólk að svindla.

Hvaða áhrif hefur það á okkur?

Svo við framkvæmdum aðra tilraun.

Við fengum stóran hóp nema til
að taka þátt í tilrauninni,

og við borguðum fyrirfram.

Allir fengu umslag sem innihélt
pening fyrir alla tilraunina,

og við sögðum þeim að í
endann, þá biðjum við þau

um að skila peningunum sem þeir
unnu sér ekki inn, eruð þið með?

Það sama gerðist.

þegar við gáfum þeim færi á
að svindla, þau svindluðuð.

Þau svindluðu bara lítið,
en samt alveg eins.

En í þessari tilraun þá réðum
við einnig leikara sem nema.

Þessi leikari stóð upp eftir
30 sekúndur og sagði:

"Ég hef leyst allt saman.
Hvað geri ég nú?"

Og rannsakendurnir sögðu: "Ef þú
hefur leyst all, þá geturðu farið."

Það var það. Verkinu var lokið.

Svo núna erum við með
nema - sem var að leika -

sem var hluti af hópnum.

Enginn vissi að hann var að leika.

Og þau svindluðu klárlega á
mjög, mjög alvarlegan hátt.

Hvað gerðist fyrir hitt fólkið í hópnum?

Myndu þau svindla meira eða
myndu þau svindla minna?

Þetta er það sem gerðist.

Niðurstaðan reyndist sú að það skiptir
máli í hvernig bol þeir voru í.

Svona stóðum við að þessu.

Við framkvæmdum tilraunina í
Carnegie Mellon og Pittsburgh.

Og í Pittsburgh eru tveir stórir háskólar,

Carnegie Mellon og Háskólinn í Pittsburgh.

Allir þeir sem sátu í tilrauninni

voru nemar í Carnegie Mellon.

Þegar leikarinn sem stóð upp
var nemi í Carnegie Mellon -

hann var í raun og veru
nemi í Carnegie Mellon -

en hann var hluti af þeirra
hóp, þá fjölgaði svindlum.

En þegar leikarinn var í bol
frá Háskólanum í Pittsburgh

þá fækkaði svindlum.

(Hlátur)

Nú, þetta er mikilvægt, því mundu,

þegar nemandinn stóð upp,

þá var öllum gert það ljóst að þau
gætu komist upp með að svindla,

því rannsakandinn sagði:

"Þú hefur lokið öllu. Þú getur
farið," og þau fóru með peningana.

Þannig að þetta snérist ekki um
líkindin á því að vera gripinn aftur.

Þetta snérist um hversu
eðlilegt er að svindla.

Ef einhver úr okkar hóp svindlar
og við sjáum þá svindla,

þá finnst okkur það eðlilegra sem
hópi að haga okkur svoleiðis.

En ef það er einhver úr einhverjum
öðrum hópi, þessum skelfilega hópi -

ég meina, ekki skelfilegur þannig -

en einhver sem við viljum
ekki kenna okkur við,

frá öðrum háskóla, eða öðrum hóp,

allt í einu þá fer
siðferðisvitund hópsins upp -

svolítið eins og tilraunin
með Boðorðin Tíu -

og fólk svindlar jafnvel minna.

Hvað höfum við svo lært
af þessu um svindl?

Við höfum lært það að mikið
af fólki getur svindlað.

Þau svindla bara lítið.

Þegar við minnum fólk á siðferðið
þeirra, þá svindlar það minna.

Þegar við aukum fjarlægðina
á milli svindlsins

og raunverulegra peninga, til
dæmis, þá svindlar fólk meira.

Og þegar við sjáum fólk
svindla í kringum okkur,

sérstaklega þegar það er hluti af
hópnum okkar, þá eykst svindlið.

Nú, ef við hugsum um þetta með
tilliti til hlutabréfamarkaðarins,

hugsaðu um afleiðingarnar.

Hvað gerist í þeirri stöðu
þegar þú býrð eitthvað til

þar sem fólki er greitt mikið fé

til þess að sjá raunveruleikann
í bjöguðu ljósi?

Myndu þau ekki geta séð þetta svona?

Auðvitað myndu þau það.

Hvað gerst þegar þú gerir eitthvað eins
og að gera hluti fjarlægari peningum?

Hvað gerst þegar þú gerir eitthvað eins
og að gera hluti fjarlægari peningum?

Þú kallar það hlutabréf, eða kaup-/sölu
réttur, afleiður eða húsnæðisbréf.

Þú kallar það hlutabréf, eða kaup-/sölu
réttur, afleiður eða húsnæðisbréf.

Gæti það verið með fjarlægari hluti,

sem er ekki platpeningur í 1 sekúndu,

eitthvað sem er mun fjarlægara peningum,

í mun lengri tíma - gæti það verið
að fólk svindli jafnvel ennþá meira?

Og hvaða áhrif hefur það á félagslega
umhverfið að fólk sjái aðra haga sér svona?

Og hvaða áhrif hefur það á félagslega
umhverfið að fólk sjái aðra haga sér svona?

Ég held að allir þessir kraftar virki á
mjög vonda vegu á hlutabréfamarkaðnum.

Ég held að allir þessir kraftar virki á
mjög vonda vegu á hlutabréfamarkaðnum.

En almennt talað, þá vil ég segja
ykkur svolítið um atferlishagfræði.

En almennt talað, þá vil ég segja
ykkur svolítið um atferlishagfræði.

Við höfum ýmiskonar innsæi í lífum okkar,

og málið er að mikið af
þessum innsæjum eru röng.

Spurningin er, ætlum við að prófa innsæin?

Við getum hugsað um hvernig
við getum prófað þessi innsæi

í einkalífum okkar, í störfum okkar.

og sértaklega þegar um
er að ræða löggjöfina,

þegar við hugsum um hluti eins
og Ekkert Barn Skilið Eftir,

þegar þú hannar nýja hlutabréfamarkaði,
þegar þú býrð til annarskonar reglur -

sköttun, heilsugæsla og svo framvegis.

Og erfiðleikarnir við
að prófa innsæi okkar

var stærsta lexían sem ég lærði

þegar ég fór aftur til
hjúkrunarfræðinganna til að spjalla.

Svo ég fór aftur til þeirra til þess að

segja þeim frá því hvað ég hefði
lært um að fjarlægja sárabindi.

Og ég lærði tvennt áhugavert.

Eitt var að uppáhalds hjúkkan mín, Ettie,

sagði mér að ég hefði ekki
pælt í sársaukanum hennar.

Hún sagði: "Auðvitað, þú veist,
þetta var þér mjög erfitt.

En hugsaðu um mig sem hjúkrunarfræðing,

að fjarlægja sárabindin af
einhverjum sem mér líkaði við,

og ég þurfti að endurtaka
það oft yfir langan tíma.

Að framkalla svona kvalir var eitthvað
sem var ekki gott fyrir mig heldur."

Og hún sagði, kannski það væri ástæðan
fyrir því að þetta var henni svona erfitt.

En þetta var reyndar áhugaverðara
en það, því hún sagði:

"Ég efaðist um innsæi þitt. Ég
hélt að ég hafði rétt fyrir mér."

"Ég efaðist um innsæi þitt. Ég
hélt að ég hafði rétt fyrir mér."

Ef þú hugsar svo um innsæi þitt,

það er erfitt að ímynda
sér að það sé ekki rétt.

Og hún sagði, miðað við það að mér
findist innsæi mitt vera rétt -

hélt hún að innsæi sitt væri rétt -

það var erfitt fyrir hana að framkvæma svo
erfiða tilraun til þess að komast að því

hvort hún hefði rangt fyrir sér.

En í raun, þá er þetta staðan
sem við erum öll alltaf í.

Við höfum mjög sterkt innsæi
með fullt af svona hlutum -

um eiginleika okkar, um
hvernig hagkerfi virka,

hvernig laun kennarar ættu að hafa.

En ef við byrjum ekki á því
að láta reyna á innsæið,

þá munum við ekki bæta okkur.

Og hugsið ykkur bara hversu betra
líf mitt hefði getað verið

ef hjúkrunarfræðingarnir
hefðu prófað innsæið þeirra,

og hvernig allt hefði getað verið betra

ef við myndum framkvæma kerfisbundnar
tilraunir á innsæjum okkar.

Þakka ykkur, kærlega.