Historia das linguas indíxenas - e como as revitalizar

Ó longo de América do Norte, as linguas indíxenas atópanse en ameaza de extinción debido ó legado de borrado colonial, afirma a lingüista Lindsay Morcom. Destacando as estratexias fundamentais desenvoltas polo pobo anishinaabe do Canadá para revivir a súa lingua e comunidade, Morcom defende a introdución de políticas que poidan protexer a herdanza indíxena para as futuras xeracións.

Paul Disain, un ancián dene, dixo:

"A nosa lingua e cultura

son a xanela a través
de que ollamos para o mundo."

E, en Turtle Island,

o que agora se coñece
como América do Norte,

hai moitas formas únicas.
e marabillosas de ollar para o mundo.

Como persoa
de herdanza indíxena,

quero aprender
anishinaabemowin,

a miña lingua de herdanza,

para ollar para o mundo
a través desa ventá.

Permíteme conectarme
coa miña familia,

os meus devanceiros,
a miña comunidade e cultura.

E permíteme pensar
sobre como o vou legar

ás futuras xeracións.

Como lingüista,

estou interesada en como as linguas
funcionan en xeral.

Podo mirar á fonética e fonoloxía,

os sons da fala.

Podo ollar á morfoloxía,
isto é, a estrutura das palabras.

Podo ollar
para a sintaxe,

que é a estrutura
das oracións e frases,

para aprender sobre como os humanos
almacenamos a linguaxe nos cerebros

e como a usamos para nos comunicar.

Por exemplo,

o anishinaabemowin,
coma a maioría de linguas indíxenas,

é polisintética,

o que significa que hai
palabras longuísimas,

compostas de pequenas pezas
chamadas morfemas.

En anishinaabemowin podo dicir
"niwiisin", "eu como",

cunha soa palabra.

Podo dicir "nimino-wiisin", "como ben",

tamén cunha soa palabra.

Podo dicir "nimino-naawakwe-wiisin",
"como un bo xantar",

cantas palabras son
en inglés?

Cinco palabras inglés,
unha soa en anishinaabemowin.

Ben, teño unha pequena proba para vós.

Cunha soa palabra,
de que cor é esa diapositiva?

Audiencia: Verde.

Linday Morcom: De que cor
é esa diapositiva?

Audiencia: Verde.

LM: De que cor é
esa diapositiva?

Audiencia: Azul.

LM: E de que cor é esa diapositiva?

(A audiencia murmura.)

Prométovos que non son
preguntas trampa.

Como falantes de inglés

vistes dúas diapositivas verdes
e dúas azuis.

Porén, a forma de categorizarmos as cores
varía de idioma a idioma.

Se fósedes falantes de ruso

teríades visto dúas diapositivas
con distintos tons de verde,

unha que sería "goluboy",
azul claro,

e outra "siniy", azul escuro.

E estas considéranse cores diferentes.

Se fósedes falantes
de anishinaabemowin

veríades diapositivas
que serían ozhaawashkwaa

ou ozhaawashkozi,
que significa verde ou azul.

Non é que os falantes
non vexan as cores,

é que a forma en que as categorizan
e en que entenden os tons

é distinta.

Así mesmo,

existen universais sobre
a categorización das cores,

que dan información
sobre como o cerebro humano

entende e expresa
o que está vendo.

O anishinaabemowin
ten outra característica marabillosa:

animado ou inanimado,
que se marca en todas as palabras.

Non é diferente de como
o francés e o castelán

marcan as palabras como
masculinas ou femininas.

O anishinaabemowin
e outras linguas algonquinas

marcan todas as palabras
como animado ou inanimado.

As palabras que credes
que serían animadas son animadas,

cousas que teñen pulso:
xente, animais, plantas crecendo.

Mais tamén hai outras cousas
que son animadas

que non adiviñariades,
coma as pedras.

As pedras son animadas,

o que nos conta cousas
moi interesantes sobre a gramática.

Tamén nos conta cousas
moi interesantes

sobre como os falantes de
anishinaabemowin

se relacionan e entenden
o mundo que os rodea.

A parte triste desta historia

é que as linguas indíxenas
están en perigo.

As linguas indíxenas, que teñen
tanto coñecemento sobre a cultura,

a historia,

sobre formas de se relacionar cos outros,

sobre formas de nos relacionarmos
co entorno.

Ó levaren nesta terra
desde tempos inmemoriais,

estas linguas desenvolvéronse aquí

e conteñen coñecemento ambiental
que é incalculable,

que nos axuda a relacionarnos ben
coa terra en que vivimos.

Mais si, están en perigo.

A inmensa maioría das linguas indíxenas
de América do Norte

considéranse en perigo,

e as que non,
considéranse vulnerables.

Isto fíxose a mantenta.

Nas nosas leis,
nas nosas políticas,

nas nosas instancias políticas,

houbo intentos estatais

de eliminar as linguas e culturas
indíxenas deste país.

Duncan Campbell Scott

foi un dos arquitectos
do sistema de internados.

En 1920, ó redactar o proxecto de lei que
obrigaba a asistencia ós internados

para os nenos indíxenas dixo:

"Quérome librar do problema indio.

O noso obxectivo é continuarmos

ata que non haxa
nin un indio no Canadá

que non se absorbese
no organismo político

e non haxa un asunto indio,
nin un Departamento Indio.

Esta é a finalidade
deste proxecto de lei."

As atrocidades que ocorreron
nos internados están documentadas.

En 1907

P.H. Bryce, que era médico
e experto en tuberculose,

publicou un informe
que mostrou que nalgunhas escolas

o 25% dos nenos morrera
en epidemias de tuberculose

debidas ás condicións nas escolas.

Noutras escolas
morrera ata o 75% dos nenos.

O goberno federal retiroulle
os fondos

polos seus descubrimentos,

e obrigárono a se retirar en 1921.

En 1922 publicou
as súas investigacións.

E durante ese tempo

sacaron nenos indíxenas
dos seus fogares,

das súas comunidades

e leváronos á forza
a internados relixiosos

onde, en moitos casos, sufriron

abusos emocionais, físicos
e mais sexuais.

E, en todos os casos,
abusos culturais,

xa que estas escolas
deseñáranse

para elimitar as linguas
e as culturas indíxenas.

O último internado
pechouse no ano 1996.

Ata esa data, máis de 150 000 nenos
acudiron a esas escolas

en 139 institucións en todo o país.

En 2007

aprobouse o Convenio
sobre os internados indios.

Foi a maior demanda colectiva
na historia do Canadá.

Reserváronse 60 millóns de dólares

para establecer a Comisión de Canadá
para a Verdade e a Reconciliación (TRC).

A TRC deunos a posibilidade
de escoitar historias de superviventes,

da ver o impacto
en comunidades e familias

e de conseguir acceso á investigación

que explorou todo o efecto
dos internados

nas comunidades indíxenas
e en todo o Canadá.

A TRC descubriu que os internados

consituíron o que se denomina
xenocidio cultural.

Afirman que: "O xenodicio físico
é a matanza en masa de membros

orientada a un grupo,

o xenodicio biolóxico é a destrución
da capacidade reprodutiva do grupo.

E xenocidio cultural é a destrución
das estruturas e prácticas

que permiten que o grupo
continúe a existir como grupo."

Xusto os obxectivos declarados de
Duncan Campbell Scott.

Descrubriron que foi xenocidio cultural,

aínda que, como di o escritor infantil

e gran orador David Bouchard,

se cando constrúes un edificio,

e constrúes un cemiterio a carón
dese edificio

porque sabes que a xente que vaia
a ese edificio vai morrer,

como lle chamarías?

A TRC tamén nos porporcionou
94 chamadas á acción,

faros que nos fan avanzar
mentres traballamos na reconciliación.

Moitas delas afectan
á lingua e á cultura.

A TRC fainos un chamamento para asegurar
educación adecuada e financiada,

incluída a lingua e mais a cultura.

A recoñecer os dereitos indíxenas,
incluídos os dereitos lingüísticos.

A crear unha lei sobre idiomas aborixes,

coa finalidade de recoñecer e preservar
as linguas indíxenas,

con financiación asignada.

A crear un posto para un
comisionario de linguas aborixes

e a desenvolver programas lingüísticos
post-secundarios,

como tamén a reclamar os nomes de sitios
que se cambiaran

durante a colonización.

Ó mesmo tempo que entrou en vigor

o Acordo para a Liquidación
das Escolas Residencias Indias

as Nacións Unidas adoptaron

a Declaración de Dereitos
dos Pobos Indíxenas

no 2007.

Declara que os pobos indíxenas
teñen dereito a establecer e controlar

os seus propios sistemas
e institucións educativos,

con educación no seus propios idiomas,

dunha forma axeitada
ós seus métodos culturais

de ensino e aprendizaxe.

En 2007,

cando se intentou aplicar,

houbo catro países
que votaron en contra.

Estados Unidos, Nova Zelandia, Australia

e o Canadá.

O Canadá adoptou
a Declaración das Nacións Unidas

sobre os Dereitos
dos Pobos Indíxenas en 2010.

E en 2015 o goberno prometeuna aplicar.

Entón, como deberiamos reaccionar
como colectivo?

Esta é a situación en que nos atopamos.

Das 60 linguas que se falan
na actualidade no Canadá,

só seis non se consideradan ameazadas
polas Nacións Unidas.

As seis que non, son cree,
anishinaabemowin,

stoney, mi'kmaq,

dene ou inuktitut;

o que soa como
unha situación desesperada.

Se ides ó Atlas
das Linguas do Mundo en Perigo

na web da UNESCO,

veredes un "r" pequeno
xusto a carón desa lingua.

Esa lingua é o mi'kmaq.

O mi'kmaq pasou por un forte
proceso de revitalización

debido á adopción
dun acordo de autogoberno

que conduciu a educación
baseada na lingua e na cultura,

así que agora hai nenos mi'kmaq

que teñen o mi'kmaq como primeira lingua.

Hai moito por facer.

Estes nenos son estudantes

no Mnidoo Mnising
Anishinabek Kinoomaage,

unha escola de inmersión
na illa de Manitoulin,

onde estudan en anishinaabemowin.

Chegaron á escola no xardín de infancia

falando moi pouco,
se é que falaban anishinaabemowin.

E agora, con nove e dez anos,

fan exames de niveis
intermedios e fluídos.

Do mesmo xeito,

tamén teñen unha alta autoestima.

Están orgullosos
de ser anishinaabe,

e teñen unha gran
capacidade de aprendizaxe.

Mais non toda a educación
ten que ser formal.

Na nosa comunidade local,

temos o Kingston Indigenous Language Nest.

KILN é unha organización
hoxe en día,

pero comezou hai seis anos
con membros da comunidade

reunidos arredor da mesa
da cociña dun ancián.

Desde entón, creamos experiencias
de aprendizaxe de fin de semana

dirixidas a aprendizaxe
multixeracional,

centradas en transmitir
a lingua e a cultura ós nenos.

Usamos xogos tradicionais, cancións,
comida e actividades para o facer.

Temos clases

de niveis principiante e mais intermedio

que se ofertan aquí mesmo.

Temos acordos con comités
escolares e bibliotecas

para conseguirmos recursos e o idioma
na educación formal.

As posibilidades son ilimitadas,

e estou moi agradecida
polo traballo que se fixo

para me permitir legar a lingua
e a cultura ó meu fillo

e a outros nenos da nosa comunidade.

Desenvolvemos unha comunidade forte,
linda e tamén dinámica,

como resultado deste esforzo compartido.

Entón, que temos que facer para avanzar?

Primeiro de todo, precisamos políticas.

Necesitamos políticas aprobadas
con financiación

que aseguren que as linguas indíxenas

se incorporan de forma real na educación,

tanto nas reservas coma fóra delas.

Nas reservas a educación finánciase menos

ca fóra das reservas.

E fóra das reservas

a educación en linguas indíxenas
déixase de lado a miúdo

porque a xente pensa

que non hai indíxenas
nos colexios provinciais,

cando de feito, case o 70%
dos indíxenas do Canadá

viven fóra de reservas.

Eses nenos teñen os mesmos dereitos
a acceder a súa lingua e cultura.

Máis aló de políticas,
precisamos de apoio.

Con iso non quero dicir
só apoio económico.

Precisamos espazos
para facermos actividades,

clases e interactuar
con poboacións non indíxenas.

Precisamos apoio

en forma de xente
que queira aprender a lingua.

Precisamos que a xente fale
de por que estas linguas son importantes.

E, para acadarmos iso,
precisamos educación.

Precisamos acceso
a educación con inmersión,

xa que é o método máis efectivo

para asegurarmos a transmisión
das linguas indíxenas.

Tamén precisamos educación
nas escolas provinciais,

necesitamos educación
para os non indíxenas,

para alcanzarmos así
un mellor entendemento

e avanzarmos, xuntos, da mellor forma.

Teño esta cita colgada na miña oficina.

Foi un regalo dun alumno
ó que dei clase hai xa anos.

Lémbrame a diario

que podemos acadar grandes cousas
ó traballarmos xuntos.

Pero se imos falar
de reconciliación,

necesitamos recoñecer

que a reconciliación que non implica

a supervivencia e continuación
das linguas e culturas indíxenas

non é reconciliación.

É asimilación,

e non debería ser aceptable
para ninguén.

O que podemos facer é ollarmos
para as chamadas para a acción,

podemos ollar para a
Declaración das Nacións Unidas

sobre os dereitos
dos pobos indíxenas

e podemos alcanzar un entendemento mutuo

de que o que temos,

en sentido de herdanza
lingüística e cultural

para xente indíxena
deste país,

pagan a pena
de conservar.

Partindo diso,
podemos ir cara adiante,

xuntos,

para asegurarmos que
as linguas indíxenas se transmiten

máis alá do 2050,
máis alá da seguinte xeración,

ata as próximas sete xeracións.

Miigwech. Niawen’kó:wa. Grazas.

(Aplausos.)